W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 08.10.2014
GRUCZOŁEK rzecz. m
Warianty fonetyczne: GRUCZOŁEK, *GRUCOŁEK
Słowniki:
Kn (gruczołek), T (gruczołek), L (gruczołek, gruzołek; XVIII), SWil (gruczołek, gruzołek), SW (gruczołek), SJP (gruczołek) notują
SStp, SXVI nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1603
Formy: lp M. gruczołek; D. gruczołka; ~ lm M. uż. nosob. gruczołki; D. gruczołków; B. uż. nosob. gruczołki // grucołki
Znaczenia:
1. »małych rozmiarów narząd ludzki i zwierzęcy, składający się z komórek wydzielających swoiste substancje, mały gruczoł«: W Piątym [rozdziale]: części, ktore służą do odłączeniá humorow [...] iako są pospolicie gruczołki [...]. KirchFac 7-8. [Skóra ma] Gruczołki [...] ktore oddzieláią Humory wodniste y zbytnie od krwi, y wyprowadzaią przez poty. KirchFac 11. Gruczołek, ktory oddzielá tłustość. KirchFac 13. W żołądku iest wiele gruczołkow [...] ktore oddzieláią sok żołądkowy, ktory służy do tráwieniá pokármow, y spráwuie chciwość do appetytu. KirchFac 20. Venae Portae Powinność z pożytkiem iest, áby przeprowadzałá krew [...] częścią dla oddzieleniá żołci przez gruczołki [...] częścią dla cyrkulacyi krwi. KirchFac 41. Gruczołki są miękkie y dziuraẃe cześci, ták rzádkie iákby gębká. KirchFac 47. [...] opisáliśmy krotko: [...] 5. Odłączenie Humorow przez grucołki. KirchFac 124. GLANDULE [...] Glandula [...] GRUCZOŁEK MAŁY [...]. DanKolaDyk II, 88. W Fałszywym Slinogorzu, w ktorym tylko Gruczołki spuchną osobliwie szkorbutycznym ludziom pod czas Iesieni, Esencya Bursztynowa prawdziwa krom wzwyz wspomionego [!] płokania wielce pomocna iest. BeimJelMed 337. Przyczyna tey choroby [celiakii] nie tak na osłabieniu żołądka zawisła; iak bardziey na obstrukcyi mlecznych żyłek (ktore Vasa lactea & Glandulae melenterii nazywaią się) bo gdy żyłki mleczne y gruczołki w kreskach zatkanemi zostaią; to Chylus lub Substancya potraw do obrocenia się in Substantiam aliti znayduie przeszkodę, dla tego razem z Exkrementami zbiega. BeimJelMed 672. Gruczołek, g. [gruczołk]a. ein Drüslein. glandule, petite glande. T III 425.
2. »w różnych częściach ciała mały ch rozmiarów guz, obrzęk, stwardnienie, zwykle jako objaw choroby lub efekt urazu mechanicznego«: O myszach. Jest też to choroba bardzo ciężka i nagła; często, zwłaszcza gdy nader wielkie przypadną, konia umarzają, bo skoro dusić poczną pod gardłem, zarazem koń upada na ziemię, i zadycha się gdy mu prędko nie zabiegą. Za czasu tedy zabiegać potrzeba, aby nie urastały, a jeśli napadną, tedy żadną prędszą i bezpieczniejszą rzeczą onych ratować nie może, jako kłuciem szydłem, abo nawet i przerzezaniem żelazkiem abo nożykiem subtelnym te miejsca pod szyją, gdzie się te gruczołki zgromadzają, które zowią myszami, a wybrać one, i skórkę, która w koło nich się rodzi: a po przerzezaniu abo skłuciu, wełną abo zgrzebiami lniamemi pomoczonemi w białek jajowy te ranki trzeba napełnić i masłem ciepłem namazywać, aż się goić dobrze poczną. DorHipTur 189. Gruczoły/ guzy zaskórne po rozmáitych częściách ciáłá rostące [...] Gruczołék/ guzik/ gruzołká. Aduerte vocem tonsillarum significare non tantùm morbum, sed etiam particulas corporis naturales, de quibus vide. Slinna iágodá. Kn 213.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: gruczołek flegmisty: [...] W Mozgu pokázuie się [...] siłá żył krwáwych, z tych pochodzą żyłki do gruczołkow flegmistych idące. KirchFac 74. Podle tych pagorkow znáyduie się dziurá przydłuższá [...] idącá do gruczołká flegmistego [...] ktory flegmę álbo smárki oddzielá y do nozdrzow [...] przyprowádzá [...]. KirchFac 77. ▲ gruczołek cyckowy: W Cyckách iest wiele gruczołkow, ktore mleko od krwi oddzieláią, są rzeczone gruczołki Cyckowe [...]. KirchFac 51. ▲ gruczołek gardłowy: W gardle pokázuią się gruczołki gárdłowe. KirchFac 49. ▲ gruczołek jaglany: [...] ktore są máluczkie iáko proso álbo iágły, zowią się gruczołki prosiáne álbo [gruczołki] iagláne. KirchFac 48. ▲ gruczołek płaczliwy: W wielkim kąciku [oka] [...] potym pokázuie się gruczołek płáczliwy, ktory oddzielá humory wodniste. KirchFac 82. ▲ gruczołek poduszny: W gardle pokázuią się gruczołki gárdłowe y koło uszow gruczołki poduszne. KirchFac 49. ▲ gruczołek prosiany: [...] ktore są máluczkie iáko proso álbo iágły, zowią się gruczołki prosiáne álbo iagláne. KirchFac 48. ▲ gruczołek śliniasty: Guziki álbo Gruczołki śliniaste, ktore oddzieláią ślinę [...] są w gębie nieźliczone. KirchFac 48.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: WM