◆ Związki frazeologiczne: ◆ ciężkości na sercu »smutek, ból«: Kiedy zapowrotem owe w domu nastąpiły zale. To mnie tez takie cięszkosci na Sercu czyniły zem niewiedział iezelim zyw. PasPam 76. ◆ złożyć hardość z serca »być pokornym«: Krolowa Ludwika [...] złozywszy hardość z Serca padła krolowi do nog prosząc zeby gonić łapac. PasPam 190.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ restaurować serce: ◆ serce komuś upadło »ktoś stracił ducha, odwagę«: Tam tym Woyskom ktore były szczere motum [z Szeremetem] [...] serce upadło I to znacznie do Viktoryiey Czudnowskiey dopomogło. PasPam 100. Przyidzie tedy krol z Woyskiem nad owe Trupy zaraz Serce naszym upadło a wtym Turcy skoczą obces na naszych. PasPam 264v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ serce babskie:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ serce (komuś) się chwyta: ◆ serce chwyciło się: ◆ chwycić kogoś za serce: ◆ zmierzać do celu okiem serca »skłaniać się sercem ku czemuś, mieć skłonność do czegoś«: Ma iednak [sc. afekt] swoy cel do ktorego [celu] uprzeymym serca swego zmierza okięm. PasPam 80. ◆ serce czyjeś bóść, serce komuś bóść (sz. zm.):

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ [Serce] chłopskie: Bo ta [miłość] serce szlacheckie uczyni z [serca] chłopskiego, Ale w [serce] chłopskie obracać nie ma szlacheckiego. ArKochOrlCz III 24. ▲ , : StarKaz 397. PisMów II 317. ▲ w sercu się gryźć: Otoż się dlatego smuci, frásuje, y w sercu gryzie. Kto się zá zdrowego żywotá w nieczystości y pożądliwościách cielesnych kochał, ten przy ostátnim zgonie swoim myśli y wspomina sobie ná wszeteczeństwá, cudzołostwá, lubości y roskoszy przeszłe [..]. GdacPan 163. ▲ nasycić serce: Cieszże się/ a ná bole z niebá pátrząc moie/ Okrutna/ násyć niemi srogie serce swoie. OvOtwWPrzem 354. [Graf Weyhard] Rozgromiwszy lud w Folwárku zelázem Zágarnął bydła czterdzieści sztuk rázem. Niedosyć ná tym, ále zeby więcey Nasycił serce poszedł iáknayprędzy Ku Millerowi [...]. OblJasGór 16. ▲ chętliwe serce: A nie tylko sam ia/ ále wszytek ludzki narod/ ktory ia teraz/ ile iest ze mnie obiętośćią chętliwego i życzliwego sercá mego ku tobie prostuię/ i tobie ná ofiárę chwały ofiáruię. DrużbDroga 267. Nie ták dwornym uchem głośney nowiny echo, jáko uprzeymość bráterską chętliwym przyimuję sercem. BystrzPol A5v. ▲ boleść serca (sz. zm.): Ciężkie tylko pámiętnych pociech wydawáią się suspiria, ozdoby wszytkie nasze czarnym powłocząc cieniem/ á obfitymi miásto konsolácyey karmiąc się łzámi/ w boleści sercá tákowey czekáiąc godziny/ ktorą ad eam nos prowádzi metam. PisMów II 317. Niektore Páńskiego y Szlácheckiego stanu Osoby tę wádę do siebie maią/ gdy do kościołá ná nabożenstwo przydą/ że się ráczey y więcey częścią spániem/ częścią szeptániem/ (gadániem/ rozmawiániem) częścią w modlitwách czytániem/ niźli słowa Bożego słuchániem zábáwiáią. Ná co ja sam ná ambonie stojąc nie raz z wielką sercá boleścią Pátrzyć muszę. GdacPan 21-22. ▲ ból serca (sz. zm.): Oddzierano odPiersi Niemowiątka ssące I bez wszelkiey litosci na co Matki drzące Z okrutnem serca bolem, poglądac musiały W drobne kęsy o twarde roztrącono skały [...]. PotWoj 109. Przeto wszytkim wzáiem y káżdemu z osobná/ niech będzie ten sok Istoryey moiey ofiarowány: ná ulżenie bolu sercá w dzisieyszem doczesnem osłábieniu Korony Polskiey [...]. DembWyw 3.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ serce zepsować komuś: ◆ żal w sercu chować »pamiętać urazę«: Iechał dziś Xiądz Gołyński z urodzenia swego znaczny Zákonu OO. Jezuitow w kolasce, napada dwoch Wołoskich Towarzystwa, z Szablami dobytemi wołaiąc: bić tego etc. Kommissarza. [...] nie dla tego to wspominam, żebyśmy żal w sercach chować mieli, ále żeby y ci co słuchaią, y ci co podobno y czytać będą, widzieli y wiedzieli cośmy czynili, cośmy cierpieli. DanOstSwada I, 212. ◆ alterować serce (sz. zm.) »martwić, smuicić kogo«: Podlegáiąc práwom i dekretom Boskim więcey mi się nie godzi tylko zapłákáć/ kiedy dawną śmiertelności ná moim kondemnatę żałosna dzisiay eksekucya bierze/ álterować Przyiácielskiego sercá niechcę. wszakże żałobą i smutkiem od siebie nie odráżę/ kiedy cię ná ostátniey domu moiego nadzieiey eksekwiie záproszę. PisMów II 308. Tać kompanija trzymała, memu odjechać nie dała. Już tu serce alteruje, gdy mi racyje formuje. StanTrans 112. Ták nie miáło by delikátne y sławę kocháiące álterowáć serca. DanOstSwada III, 15. Niech że iuż żadne serc Naszych nie alteruią przeciwności, czas ocierać wyciśnione prasą publicznego zamieszania łzy z oczy Naszych. DanOstSwada I, 178. ◆ kogoś serce boli, kogoś w sercu boli »komuś jest przykro«: Terazem sobie wolna, y mogęć náwoli Y bespiecznie wynurzyć, co mię w sercu boli [...]. CorMorszACyd 146. Mąż przecię płakał; zawsze serce jego Bolało straty przyjaciela swego. BorzNaw 171. Nazajutrz zatem zajechałem do Czerwonego Dworu, gdzie lubo z lepszą oświadczyliśmy się sobie przyjaźnią, jednak serce mnie bolało na nieżyczliwość męża jej. MatDiar 827. ◆ czyjeś serce się czymś alteruje »ktoś się smuci, martwi«: Dawnom ia tego doszłá nieomylnie, Ze się twe serce czymsiś álteruie. ClaudUstHist 68. ◆ zawziąć serce: ◆ (Kogoś) w serce bóść: ◆ serce w kimś usychało: Po kosciołach zas Gratiarum Actiones [modlitwy dziękczynne] czyniono [...] A w Człowieku prawie Serce usychało. PasPam 277v. ◆ przypaść komu do serca: ◆ podnieść serce w pychę: ◆ z pysznym sercem (coś robić): ◆ chodzić po sercach: Czynisz tákie dziełá ábyś Obozy náuk cnych ozdobił, iákie nigdy przedtym nie chodziły iedno po sercách vczonych y z dzieciństwá w księgách zábáwionych. BirkOboz 52. ◆ stał się żal na sercu »ktoś poczuł smutek z powodu czyjegoś nieszczęścia«: Jakos tak ztał się zał na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca [...]. PasPam 244. ◆ strach komuś w serce puścić »przestraszyć kogoś«: Idziesz ná smierć? toć Sáncty ták strászny y mężny? Zeć strách w serce y w oczy puścił niedołężny? CorMorszACyd 179. ◆ wybić komuś boleść z serca »sprawić, że ktoś zapomni o swoim bólu«: Ale złemu człowiekowi byś nábarziey w iákim kłopocie milczeć kazał/ żadnemi namowámi nie wybiiesz mu boleści z sercá/ áby wołáć/ áby włosow ná sobie tárgáć/ ábo sámego siebie y żywot swoy przeklináć niemiał. StarPopr 19. ◆ z serca komuś wybijać strach »sprawiać, że ktoś się przestaje bać«: On [ojciec Augustyn Kordecki] swym kápłanęm czásu wątpliwego Z serca wybiiał strách boiazliwego [...]. OblJasGór 17. ◆ serca (komuś) przyrasta: ◆ nakłonić serce: ◆ nakłonić serce: ◆ skłonić serce do kogoś, ku komuś »wzbudzić w kimś skłonność, afekt, życzliwość ku komuś«: Tym obiema Panom tak do mnie skłonił Serce że obadwa życzyli mię sobie postanowic w Domu Swoim. PasPam 215. Tak P. Bog ku niemu skłonił serce Ludzkie że to kto co mogł miec nayspecyalnieyszego to mu niosł a oddawał. PasPam 233v. ◆ natchnąć serce czyjeś czym: ◆ poddanym sercem: ◆ poddańskim sercem: ◆ nakierować serce: ◆ coś jest jakieś czyjemuś ochotnemu sercu »ktoś robi coś chętnie«: Niestraszne rzeczy są ochotnemu Sercu przez ognie y Miecze [...] piąć się ad metam [do celu] Dobrey Sławy. PasPam 205v. ◆ wdzięcznym tolerować sercem »przyjmować z wdzięcznością, z pokorą«: San Bog swemi potwierdza tego słowy Quem amo Castigo co nie tylko Chrzescianskiemu Człowiekowi wdzięcznym od Boga nalezy tollerować Sercem. PasPam 149a. ◆ serce komuś odjąć:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vrody dość á sércá máło. KnAd 905. ● Serca męskiego chłopá miłuią. ManTobPhr 159. ● Bogátego nié vczyni Ccze sércé/ choć pełno w skrzyni. KnAd 33. ● (war.) Czego oko nie widzi/ tego sercu nie żal. RysProv 16. Czégo oczy nié widzą/ tego sercu nié żal. KnAd 124. ● Co ná sercu v trzeźwego/ to ná ięzyku v piianego. RysProv 16. ● Vszy słucháiąc/ Ięzyk mowiąc/ Ręce do siebie gárnąc/ Serce pożądáiąc/ nigdy się nie násycą. RysProv 81.