.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
▲
Ustabilizowane połączenia wyrazowe:
▲
grozić palcem (
sz. zm.),
pogrozić komu palcem od nosa »poruszać palcem na znak ostrzeżenia przed karą (z bliska, w oczy)«:
Pogroził mu palcem od nosa. PasPam 175.
Then syn iego nieutcziwie szie stawyl przed prawem, z oyczem szie sprziczaiącz ij palczem grozacz. KsKasUl I, 308.
Chociasz iuż iego ustá mártwe milczą, Przecie im babo ieszcze grozisz palcem. DrużZbiór 208.
▲
palcem pokazować,
palcem ukazywać,
skazywać palcem »wytykać kogoś, wskazywać«:
Niechay mię woysko widzi/ niech tę liczy Iednę miedzy twą sławą y ozdobą: ześ swą fortelną oszukał złośnicę/ Skázuiąc pálcem podłą niewolnicę. TasKochGoff 410.
Tak jedzie przez bezestan, a gmin gruby sobie palcy go ukazuje: on li w tej ozdobie i do tak wysokiego łąski przyszedł stopnia, co za więźnia niedawno był już i potopnia? TwarSLegK 208.
Między ludzi wyiechawszy to zaraz iako wroble na Sowę Dziw, dziw, Zaraz Palcem pokazuią zaraz mowią że ten Stroy pamieta potop. PasPam 79v.
▲
zakrzywić palec na kogo, komu (
sz. zm.) »Wyśmiewać kogo, szydzić z kogo«:
Nałajasz mu, abo więc zakrzywisz nań palec, A on tobie i z lichwą utnie go kawalec. ZimBLisBad 216.
Gniewliwy. Iák osá iádowity. Rozgniewa się by mu páléc zákrzywił: by mu ná nos muchá pádłá. Rozgniewáł się. KnAd 260.
Palec ná kogo zákrzywić. KnAd 807.
Palec na kogo zakrzywić. hinter einem krumme Finger machen; einen verspotten. T III 1314.
▲
na palcach chodzić,
na palcach stąpać:
Dybię/ ná pálcách stąpam/ cicho/ dybkiem idę. Kn 157.
Ná pálcách chodzący/ Atta, qui vitio pedum plantis insistie et attingit potius terram, quam amulat [...] In plantas exsurgere. Kn 445.
Pysznię się z-czégo/ wynoszę się/ bucę nadymam [...] Ná pálcách stąpam. Kn 904.
Ieśli záś będzie stára [żona] to będzie rozumna/ będzie o wczásie twoim bárdziey miáłá pieczą/ niż o swoim [...] nie boy się żebyć miáno nad głową nátrzáskáć/ bo zá ieden twoy raz/ co pogłaszczesz Bábusię/ pozámykáią okienice/ drzwi pozálewáią/ ná pálcách y sámá chodzić będzie/ nie wstaniesz/ aż ieszcze [...] śniadánie wyborne przyniosą. GorzWol 15.
▲
na palcach rachować (
sz. zm.):
Ten zásię Stárzec co to z siwą głową/ A zda się że coś na pálcách ráchuie: Mądry/ ostrożny/ Ráymundem go zową. TasKochGoff 72.
Compter par les doigts, ou sur les doigts [...] Rachować na palcach. DanKolaDyk I, 337.
▲
wspiąć się na palce:
Przeraził wodok Sylwią niezwykły, Spoyży z zádrzewa, wspiąwszy się ná palce. DrużZbiór 427.
▲
wielki palec »Kciuk«:
Pod wielkim pálcem/ ábo y ná nim/ ktory kciukiem zowiemy/ przywinąć [jaskier]. SyrZiel 875.
O człowieku y iego częściach [...] Palec/ Wielki palec/ Páznogieć (fr. Ongle) Biodrowy staw/ szięgno (fr. Hauche) PolPar 181.
▲
palec czwarty,
serdeczny palec:
Z tego korzenia [...] Pierścionek vczynić [...] Ktory ná serdecznym pálcu nosząc Smętne y frásobliwe/ czyni wesołe. SyrZiel 177.
Palec czwarty/ Annularis, medicinalis, medicus digitus. SzyrDict 282.
Proszy przesz mie abys tym darem Iego gardzic nie chciała gdzieby ten pierscien Na Serdecznym Palcu Usiatszy Na Iego Serdeczny affekt zaslubieł [zasłużył?] HerbOr XVII, 138.
▲
palec średni,
palec trzeci:
Palec trzeci/ Medius digitus verpus, digitus infamis, famosus. SzyrDict 282.
Palec srzedni álbo trzeci u ręki w łacińskim sromotny álbo paskudny albo zbawienny. DanKolaDyk I, 478.
Z Pálcow nadłuższy jest srzedni. Unter den Fingern ist der Mitlere der allerlängste. DobrGram 400.
▲
palec mały:
Palec mały/ Digitus minimus, auricularis. SzyrDict 282.
Począł mi przy tym palec mały u lewej ręki drętwieć (ten, któregom sobie naruszył podczas owej fałszywej o Wci sercu moim nowiny), i tak bardzo, żem go ledwo przez całą wieczerzę musztardą odtarł, nie mając innego sposobu. SobJListy 304.
▲
palec boski,
palec boży:
Zeby rzekli Czárownicy do Fáráoná: Pálec Boży [marg.: moc Boża] jest: y zátwárdziáło serce Fáráonowe/ y nie usłuchał ich/ jáko powiedział PAN. BG Pwt IX, 10.
Zeby rzekli Czárownicy do Fáráoná: Pálec Boży [marg.: moc Boża] jest: y zátwárdziáło serce Fáráonowe/ y nie usłuchał ich/ jáko powiedział PAN. BG Wj VIII, 19.
PALEC sie mowi niewłaśnie zá moc. Jáko, Palec Boski álbo ręka Boska się w tey okazyi widomie pokazała. Ducha Swiętego Pismo S. nazywa Palec Boski. DanKolaDyk I, 478.
◆
Związki frazeologiczne:
◆
nie kłaść palca w drzwi,
nie wtykać palca między drzwi »nie narażać się bez sensu i potrzeby«:
Nié wtykay pálcá miédzy drzwi/ bo się vskrzyniész. KnAd 724.
Tu czás nadchodzi między nami zgody, Niech trzeci do nas palca w drzwi nie kładzie, Ogień mi żadney nieuczynił szkody. DrużZbiór 350.
◆
patrzeć na co przez palce »Być pobłażliwym«:
Patrzył DAWID ná ten grzech przez palce, przez szpary, Niedał Amnowi takiey iak zasłużył kary. DrużZbiór 107.
◆
palcem nie ruszyć »być biernym a. leniwym«:
ON DIT d'une personne Qu'elle ne fait oeuvre de ses dix doigts, pour dire qu'Elle est sans rien faire [...] MOWIĄ o kim palcem się do niczego nieruszy. Prożniak prożniaczka. DanKolaDyk I, 478.
◆
palce kogo świerzbią »o kimś, kto rwie się do czegoś, nie może się powstrzymać, żeby tego nie zrobić«:
Les doigts luy demangent d'e'crire [...] Palce mu świerzbią do pisania. DanKolaDyk I, 478.
ON DIT proverbialement (d'un homme qui a envie de se battre) [...] MOWIĄ w Francuskim o tym co mu się chce wybić z kim: palce go świerzbią. DanKolaDyk I, 478.
◆
wyssać coś (sobie) z palca:
Rzadko co ludzie z pálcá sobie wyzsą. RysProv XIV, 2.
Wysysam co z-pálca/ v. Zmyślam. Kn 1337.
Wyssał to sobié z pálcá. KnAd 1288.
Racz WMMPan oddac to Kosciołowi bo skadzeby on to miał wysać sobie z palca. OpalKListy 459.
◆
i palec kogoś nie zabolał »ktoś nie poniósł żadnego szwanku«:
Uczyniłęm Bogu dzięki [...] Bo mię tam z iego Przenayswiętszey łasky y Przeczystey Matki y Palec ieden niezabolał. PasPam 78v.