ZALĄŻEK ARTYKUŁU HASŁOWEGO Data ostatniej modyfikacji: 16.08.2021
BIEDA I rzecz. ż
Warianty fonetyczne: BIEDA I, BIADA I, BIDA
Słowniki:
SStp, Kn, T, SWil, SJP notują
SXVI, L, SW nie notują
Formy: lp M. bieda // biada // bida; D. biedy // biady; B. biedę // biadę // bidę; N. biedą // biadą; Ms. biedzie // bidzie; ~ lm M. biedy // biady; D. bied // biad; C. biedam // biadam; B. biedy // biady; Ms. biedach // biadach
Znaczenia:
»nieszczęście, trudność, przykrość«: Boiaźń vczciwa Páńskiey wszechmocności Naprzod iey [oblubienicy króla niebieskiego] ziawia/ pierwość swey mądrości/ Trąbiąc ogromnie serce biádą trwoży [...]. JurkPieś E3. Oba grożą, Baby trwożą, Lecz żadna mać Reformować Błędu nie da: Owo bieda! GrochWiersze 337. Lecz to najżałośniejsza człowiekowi bida, Gdy nie tylko wesz gryzie, ale też i gnida. VerdBłażSet 25. Bo ja nalepiey wiem myśli/ ktore myślę o was/ mowi Pan: myśli o pokoju/ á nie o utrapieniu: ábym uczynił koniec pożądány biedam wászym. BG Jr 29, 11. Toż [choroba] ieżeliby y tobie się iáko człowiekowi dla przestępkow biádam podległemu przydało/ ktore nam to spráwiły/ że nie tylko niemocy/ ále y namnieyszych źwierząt lękáć się musimy [...] przywoływay swieszczennikow [...]. KalCuda 168. Ze ták szczerze piszę, nierácz się obrazáć, bo mię iuż do tego biedá przymusza, że Wm.M.M. Pan niechcesz się ze mną widzieć, á mogłoby to bydź bárzo dobrze, iáko z Cápellanem swoim widzieć się raz y drugi, y rozmowić [...]. LubJMan 71. [...] poszedłęm do Regimentarza a opowiedziawszy za iego pytaniem wczoraiszą biedę y dwa Strachy to iest od Szwedow y od wody. Rzecze Woiewoda. iuz to prawda że to terminy były niedobre ale tez Panie Bracie masz Waszec nad Całe Woysko bo W. Woiuiesz po Morzu, a Woysko na lądzie. PasPam 67. Choc w Nay większey bidzie było rzatko ieść a gęsto się bić. PasPam 122. Nigdyśmy jeszcze w takiej nie byli biedzie i w tak kraju błotnym, że na piądź suchego nie znalazłby kraju. SobJListy 62. Poszła z ojczyzny i ciężkie tułactwo Za najprzedniejsze obrawszy bogactwo, Po rozbojniczych skałach i Beskidach W niewytrzymanych tułając się biedach. [MorszWiersze - do spr.] MorszZWierszeWir I 427. Na tym padole [...] Wszytkich nas zgoła jednaż bieda łechce. LubSTobPol 85. Jeszcze biada znośniejsza, żal mi serce piecze, Wstyd ludzi; dobrzy głupstwo ganią, zły urąga [...]. PotFraszBrück I 560. [Pierwsi rodzice] sami z raiu nászyie wypchnieni w rozmaite troski y długie biedy wpadli [...]. BujnDroga 37. [Chrystus] sam ná się tey niewoli (wyiąwszy grzech) skutki/ nie wczásy/ biedy y nieszczęścia/ stawszy się nam w náturze rownym przyiął [...]. BujnDroga 361. Lecz ktoryż Arythmetyk świádomy ráchuby Może zliczyć złe świátá pełne bied, y zguby? DamKuligKról 12. Bo mu [królewiczowi] dobrą przerywał mysl dyskurs słyszány Od Mágistrá o nędzy, y biádach wydány. DamKuligKról 28. Dwoch się ná Krolewicá wzrok mężow nágodzi, Ieden sprosnym ná twarzy trądem záráżony, A drugi był ślepotą ciemną skáleczony [...] Odpowiedzą [słudzy], że te są ná człowieká biedy, Często przypadáiące z humorow złych, ktore z máteryey skażoney czyniom ludziom chore Ciáłá. DamKuligKról 29. Záczym [kiedy człowiek po przyjęciu chrztu wraca do starych grzechów] bywáią poślednie Gorsze biády człowieká, á niż były przednie. DamKuligKról 75. [...] przez wiele trudow y biad nam do Niebá Gdzie iest Krolestwo wieczne wędrować potrzebá [...]. DamKuligKról 85.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: na czyjąś biadę robić coś, na czyjąś biedę robić coś: Swięci Theodor y Bázili Męczennicy/ pozábiiáni od Xiążęciá Kiiowskiego Mścisłáwá. Z tych Theodorowi [...] Niemiec ukręcił swą biádę nogę [...]. KalCuda 16. Gdy biedę depcą Oycowskie popioły, Y miłość między dwiema trwa nieprzyiacioły. CorMorszACyd 184. ▲ zażywać biedy: Ale gdziem nie był trudno otym pisać bo ia przez wszystkie woyny tego trzepaczki trzymałęm sie Czarneckiego y znim zazywał czasem okrutney biedy czasem tez y roskoszy. PasPam 52. ▲ biedę cierpieć: [...] szlachta gadała, że od Kozakow wielką biedę cierpieć miała. HistBun 17. ▲ zażyć biedy: [Hetmani z wojskiem] idąc przez kray ogołocony przez Mosty pozrzucane wody po zarazane Młyny po palone wielkie aprawie niewypowiedzianey zazyli biedy. HistBun 21. ▲ użyć biady, użyć biedy: [Syn marnotrawny] przystał do iednego służyć Gospodarza stron onych, kędy cięszkiey vżyć Musiał biády: bowiem go páść gnał wieprze w pole. DamKuligKról 80. Wprzod użyć biedy y złego, wprzod znaczney doznać trzeba przykrości, żeby można z czasem swobodnym cieszyć się szczęściem. WiśARoz 39. ▲ biedę komuś czynić: Gorzey gdy ná zły żołądek trafią [jajka]/ w ktorym się łácno zepsuią/ a zepsowawszy się biedę choremu czynią/ więc ná zápalenie skarżą. PetrSInst B3. ▲ przyczynić komuś biedy: A tym czasem dowiedziałem się iako Rossyiskie Woyska chcą extrema tentare oraz maiąc dowody, że na sukkurs Cesarzowi Iegomości dwadzieścia y cztery Regimenty Rossyiskie przeidzie przez Polskę i mogą mimo iazdem przyczynić Nam biedy. DanOstSwada 205. ▲ narobić biedy: [...] ymogł by tu był Wiszniowiecki strasznie ukrzywdzony znaczney narobić biedy, gdyby go miłość Oyczyzny niezwyciężyła. HistBun 7. ▲ do biedy przyjść: [...] pewnie by był do takiey ze biedy Karol [de Rochefort] przyszedł iako był w niewoli gdyby go był z opieki swoiey wypuscił Ow Zakonnik, ktory go chował i opatrywał [...]. HistŚwież 121. ▲ z biedy wyniść: Kto się tedy w zbytkách pohámowáć chce/ á z tey biedy [choroby] wyniść/ poki w niey głębiey nie vwiąźnie [...] może tą wodą [z Drużbaku] zábieżeć/ kąpiąc się w niey. PetrJWod 16. ▲ z biedy się wydobyć: [Król Ludwik XIV] uwolnił go [Karola de Rochefort] od wszytkiego Czego by był nie miał gdy by mu było poiedynku dowiedziono [...] tak się tędyz kiędyz z tey biedy wydobył Karol Le Conte de Rochefort. HistŚwież 121. ▲ wykręcić się z biedy: Przyznam ci się ze mi się iuz uprzykrzyło zyc w ustawicznym niebespieczeństwie y strachu a trudno mi inaczey wynisc azbym głowę ktorego Towarzysza wyniosł, Umysliłem tamtego błazna co z daleka stoi zabic y nim się wykręcic z takiey biedy. HistŚwież 206. ▲ pomóc biedę: Na ofiarę trzeba iść w święta i w niedziele, Prócz tego dziad z celbratem brząka po kościele; Dziesięcina swym trybem; petycyja klesza, Że dzwoni, kiedy chmura nade wsią się wiesza, Choć to pomoże biedę, bo i same dzwony, Nie tylko zboża, tłuką grady i pioruny. PotMorKuk III 86. Aleć pomogą biedę z berdyszami knapi, Jeśli kto pana za łeb w kościele ułapi. PotMorKuk III 247. ▲ warować kogoś biedy: Swięte wyroki y obrzędy/ Te nas wáruią wszelki biedy. JurkPieś A2. ▲ od biedy kogoś obronić: [...] czysta białogłowa mezowi to wszytko swemu powiedziała, y wszytkie iego [Dioskorusa] napasci wydawszy, prosiła aby ią iako mąz od tey biedy obronił. HistŚwież 22. ▲ wybawić kogoś z biedy: [Urzędnicy Magistratu] owego Szlachcica zabrawszy do Sądu tego Administratora Ceł przyprowadzili. Dowiedział się o tym P. Tavan y ze ten Szlachcic był przyiacielem iego chciał go wybawic z tey biedy [...]. HistŚwież 224.
Związki frazeologiczne: klecić starą bidę: [Przez pana Sapiehę] byliśmy przyjęci, jako od kawalera dystyngwowanych, jakem się w nim rozpatrzył, przymiotów i umięjącego żyć na świecie, jako non neo natus dominus, ale równy starożytnością naszej familii pan, z którym mile starą klecić bidę, jak największych z nowym sitkiem używać konsulacji. RadziwHDiar 153. ◆ dla biedy »z konieczności«: [...] tenze Stanisław Chebda z dobrey woli swoiey Sebastyianowi Męzykowi swagrowi swoiemu tę część, którą kupił u Tomasza brata Sebastyianowego młodszego, tenze Stanisław Chebda temus Sebastyianowi Męzykowi a swagrowi swoiemu spuscza dobrowolnie, nie s przymusu zadnego, ani nie dla biedy zadny [...]. KsPtaszUl 562. ◆ z biedy »z konieczności«: Tu tedy stanąłem [pod miasteczkiem Pomorzany], dnia jutrzejszego pewnych się u siebie spodziewając gości [wojsk nieprzyjaciela]; ale wolę już z biedy, niżeli żeby pode Lwów, jako umyślili, swoją kontynuowali drogę. SobJListy 220.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Co zá niészczęście! co zá niéwola! I to biedá/ niéwola/ niészczęścié! Iéśli to nié niéwola! [...] Quale infortunium! ô calamitatem! En si non magna ea miseria est? Quae est haec miseria? Rem importunam! rem miserandam! Papae infortunium! [...]. Kn 89. i to bieda. auch das ist eine Noth, ein Kreutz. c'est aussi un malheur. T III 42.
Przenośnie: [Stary człowiek] iako mruk w nałogach, y biedzie leży, mowiąc: takci to u nas z dawna dawności, á postaremu dobrze bywało, ktoby się tamtemi wynalazkami nowemi zaprzątał! To źle mowiąc źle wygląda, y bieda od niego śmierdzi. GarczAnat 38-39.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
BIADA, BIEDA
w funkcji predykatywnej
Formy:
Znaczenia:
1. »jest źle, ciężko«: Biádá przeto będzie w on dzień sądny tym głuchym y niemym/ ktorzy teraz niechcą słucháć mándatow Páńskich [...]. StarKaz 280. [...] tobie záś sámemu będzie biádá/ gdy [...] nie będziesz miał nikogo coby cię rátował [...]. StarKaz 319. Albowiem człowiekowi źle bez Pomocniká Biáda sámemu; nie mász większego nędzniká Ná świecie. w spolnym bowiem być ztowárzyszeniu Lub w szczęściu lub w nieszczęściu iest ku pocieszeniu. HaurEk 94. Dziękuymysz P. Bogu nászemu, że u nas elekcyia, Krolámi mężow czyni, nie dzieci. [...] kiedy biádá Krolestwu? gdy nie mász w Pánu stárości! MłodzKaz II, 89. [...] biada to, gdy zły nie pozwala Na dobre i tym słówkiem [veto] ojczyznę rozwala. Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu. PotPis II, 79. Biada samemu, bo gdy pośliźnie się, Nikt go nie wesprze i nikt nie podniesie [...]. LubSEklPol 35.
2. »zapowiedź grożącego komuś niebezpieczeństwa, nieszczęścia, kary«: [Judasz] wybieży, porzuciwszy srebrniki w kościele, i stanąwszy pod drzewem za łeb się uchwyci: „Rwijcie, przeklęte jędze, wieku mego nici; rostąpcie się przepaści, a mnie w swoje lochy pożrzycie; biada, biada na mój rozum płochy. Zdradziłem Pana swego, krew niewinna woła Mistrza mojego na mię! RożAPam 35. Ociec záś nárzekáiąc mowił: Biadá mnie/ co się stáło corce moiey? [...] Jam ciebie chciał niebieskiemu oblubieńcowi poślubić/ y rozumiáłem bydź przez cię zbáwiony/ á tyś szaloną miłością się rozżarzyłá. SpInZąbMłot 25. Biádá nam/ ktorych od Bogá ládá wietrzyk odpłoszy: á iesli nie odpłoszy/ przychodzi on zdraycá/ y przez chytrość swoię łatwie nam włosy te zdejmie. BirkNiedz 21. Biádá káżdemu ktory posłuszeństwem nie broni się iáko tarczą; pewnie ten korony nie osięgnie w niebie [...]. BirkNiedz 85. Ach/ biádá ná ten dzień. Bo bliski jest dzień Pański: á przychodzi jáko spustoszenie od Wszechmocnego. BG Jl 1, 15. Biádá tym ktorzy názywáją złe dobrym/ á dobre złym: ktorzy pokładáją ciemność zá świátłość/ á świátłość zá ciemność: ktorzy pokładáją gorzkość zá słodkość/ á słodkość zá gorzkość. BG Iz 5, 20. Y widziałem/ y słyszałem jednego Anjołá lecącego przez pośrzodek niebá/ mowiącego głosem wielkim; Biádá, biádá, biádá mieszkájącym ná ziemi! BG Ap 8, 13. Niechszé przeyrzy iesli mądry Cawalgier Polski iesli to uwaznie i mądrze czyni, przywłaszczać i zwać plugawe czystym, złe dobrym, ciemność światłością, a przewrotność sprawiedliwością (bięda tym pismo Swietę mowi). TrepNekLib 6. Biádász mnie przeklętey Benedykcie/ czemum się kiedy ná świát národziłá/ biádá mnie/ biádá nędznicy y corce przeklęctwá/ biádá rodzicom/ ktorzy mnie zrodzili á nieuczyli; biádá y tym ktorzy mnie zwodzili/ gdzie teraz ia nieszczęsna się obrocę/ gdzie poydę. OkolNiebo 85. Biádá tym/ Ktorzy ráno wstawájąc chodzą zá pijáństwem/ y ná nim do wieczorá trwáją. GdacKon 12. Boymy się przeklęctwá onego: Biádá wam, ktorzy złość dobrocią názywacie, ciemność świátłością, gorzkość miodem/ grzech cnotą. BirkRus E2.
Związki niejednoznaczne względem znaczeń:
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: (war.) Mowi Duch S. VAE TIBI TERRA CUIUS REX PUER EST. Biádá iest zięmi, ktorey Krol dziecię iest. MłodzKaz II, 88. Biada tej ziemi, biada tej koronie, Gdzie dziecie królem osiada na tronie. LubSEklPol 52. ● Gdzie Pan hárdy/ á chleb twárdy/ ktemu piwnicá ná kołku/ biádá tám chudemu páchołku. RysProv 26. ● (war.) Biádá temu domowi/ gdzie krowa dobádá wołowi. RysProv 15. Biádá temu domowi/ gdzie krowa dobodzié wołowi. KnAd 710. ● (war.) Biádá tey Kokoszy/ ná ktorey Iástrząbá łowią. RysProv 13. Biádá tey kokoszy/ ná ktorey iástrzębá zápráwuią. KnAd 23. Biada biada Kokoszy na ktorey Iastrzeba Wprawuią prosze niech tą nie bede Kokoszą Coby sie Pąn Deputat na mnie miał wycwiczyc [...]. OpalKSat 60. ● [...] gdy się zajmie u sąsiada, Jeśli drugi nie gasi, i drugiemu biada. VerdBłażSet 56.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
BIADA
w funkcji wykrzyknika
Formy:
Znaczenia:
»zapowiedź grożącego komuś niebezpieczeństwa, nieszczęścia, kary«: Już trzoszczoki stróż Cerber i Lucyper śmiały, śmierć i Jędze, co tamtej twirdze pilnowały, pętami ognistemi mocno okowane, aż do ostatniej ściany piekielnej zagnane; tam z Furyjami modre ognie wydymają: „Biada! – wrzeszczą. – Biada nam, biada!” – narzekają. RożAPam 102. Przetoż ták mowi Pánujący Pan/ Bog Zastępów; Po wszystkich ulicách będzie nárzekánie/ á po wszystkich stronách zákrzykną; Biádá! Biádá! y záwołáją orácza do płáczu i do kwilenia z tymi/ ktorzy nárzekáć umieją. BG Am 5, 16. Y będą go płákáć/ y nárzekáć nád nim będą krolowie ziemie/ ktorzy z nim wszeteczeństwo płodzili/ y rozkoszowáli/ gdy ujrzą dym zápalenia jego/ Z dáleká stojąc dla bojáźni męki jego y mowiąc; Biádá/ biádá/ miásto ono wielkie Bábilon/ miásto ono mocne; iż w jednę godzinę przyszedł sąd twoj! BG Ap 18, 9-10. Biádá/ bo wielki jest ten dzień/ ták/ że mu nie było podobnego; ale jakiżkolwiek jest czás vtrapienia Jákobowego/ przecię z niego wybáwiony będzie. BG Jr 30, 7. Ten [diabeł] wyiąc płácze, ten iáko lew ryczy: Biádá! nic Panu nie niosę w zdobyczy. DrużZbiór 183.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka: RB