Słownik XVII wieku

Słowniki:
Kn, T, L, SWil, SJP notują
SStp (?), SXVI (?), SW (?) nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1603

Formy: st. równy daleko; ~ st. wyższy dalej // dali; ~ st. najwyższy najdalej; nadalej

Znaczenia:

1. »na dużą odległość, oddalając się od danego punktu«: Dalei troche Vltra LodDict 15. Daleko [...]. Kn 114. Adaley poszedszy iuz się y o Polszcze zapomniało. PasPam 54. Białogłowa iedna zolęderskiego okrętu tego co zgorzał płynęła daley nizeli trzy cwierci mile. PasPam 70. Umieią pływać bardzo że mogą daleko płynąc in necessitate [w potrzebie]. PasPam 70. Nie mogąc go wywabic kazano siępostąpić daley. PasPam 93v. Chłopiec zas na Rączym Bachmacie siedział to uciekał, Wyprowadziwszy ich daleko od kupy. PasPam 104. Iuz tam co daley to mi łacniey opodwody. PasPam 165. Iuz daley nie było tropu po Sniegu. PasPam 168. Przyszedszy do Narwie iuz daley Litewskich podwod ciągnąc było niemożna. PasPam 173v. Odstąpcie się daley bo będziemy Cynglow ruszać. PasPam 181v. Dość na tym coś my tu do tarli, niewodz nas daley. PasPam 237. Niepuydziemy z tąd Daley. PasPam 237v. Daleko T III 209.

2. »w znacznej odległości, w oddaleniu«: Idzie ich więcey ale yeszcze daleko. PasPam 68. Woyska Dywizyiey Hetmanskich postanowiskach daleko stali. PasPam 81. Sam [...] mięszkał gdzieś Daleko. PasPam 81v. Obaczyłęm tedy daley chorągiew swoię. PasPam 96. Wszyscy niekontenci byli z mego ozęnienia z tey przyczyny ze to daleko od nich. PasPam 226. Tu Miasto daleko y przez Fossę ratować trudno, a tu kozacy z Zasacki Lecą. PasPam 269.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ za daleko »w zbyt dużej odleglości«: Lassy od tego Mieysca za daleko. PasPam 103.

3. »w znacznym odstępie czasowym«: O zarębkach pewnich trzech przykazał Pąn, aby inquisitia była nadalei o srodoposciu in an. presenti, zaslis powinny z nich robicz thak, iako i drudzy. KsKasUl 1 328.

4. »bardzo, w dużym stopniu«: Obaczywszy zrázu niespodziewáną potęgę Pogáńską/ trudno się było nie wezdrgnąć nierowney dáleko garśći ludzi: ále skorosmy się stárli/ niewiem czego nam w powinnośćiách nászych nie dostawáło. SzembRelWej A3v. O ják dáleko żáłośniey ludźie Epikureyscy w piekle lámentowáć y nárzekać będą/ że dla roskoszy ćielesnych przez ożrálstwo y opilstwo onę sczęśliwość wieczną/ krolestwo niebieskie utráćić muśieli! GdacKon 31.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ najdalej tygodnia »w ciągu tygodnia«: Posłałęm do Burmistrza [...] Mandat naydaley tygodnia będzie miał z Całym Miastem iezeli mi nie będzie wygoda y z konmi. PasPam 167v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ pytać się z daleka: ◆ daleko chodzić od czego (sz. zm.) »być niepodobnym do czego, różnym od czego«: Cudowne było złączenie Mátki y Pánny; cudowne wiáry y sercá ludzkiego; cudowne y to trzecie Bogá y człowieká/ dwu nátur/ ktore dáleko od siebie chodziły. BirkNiedz 66. Boię się/ áby kto powieści nászych dla tego sámego do siebie przypuszczáć nie chciáł/ że daleko chodzą od mniemánia pospolitego. StarPopr 41. Świece, kufle, szklenice, trunki co nas chłodzą, O jako daleko od nas chodzą, Od zbroj krwią popluskanych, od świetnych pancerzow, Od pałaszow y koncerzow. MorszZWierszeWir I 439.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● od przysł.: Nie daleko pada jabłko od jabłoni Nie daremna ona przypowieść: Synaczek takuczki, jako i pan ociec, nie daleko jabłko od jabłoni padając. DorHipTur 32. Nie dáleko drzewá iábłko páda. RysProv X, 1. ● Dáléko páś świnié/ bydło/ od ogrodá/ zboża. KnAd 142. ● Lépiey się wrócić/ niż dáley w błąd iść. KnAd 443. ● Cnotę dość pochwalić/ á daley nic. KnAd 84. ● Dáley Kot trzáśnie/ niźli mysz skoczy. RysProv III, 6-7. Hiszpan barzo załował ze z tem Potentatem Ktory kiedy się ruszy całem trzęsie Swiatem Polacy się zwadzili atym słuzy własnie Zenizeli Mysz skoczy, daliey kocur trzasnie [...]. PotWoj 36. ● Dobre dáleko słycháć/ á złe ieszcze dáley. RysProv 20. ● Bábá lecąc ze wschodu [= ze schodów] wołáłá/ co dalej to gorzej. RysProv 12.