Słownik XVII wieku

Słowniki:
Kn, T, L, SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI (?) nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1613

Formy: lp M. wachlarz; B. uż. nżyw. wachlarz; N. wachlarzem; ~ lm M. wachlarze

Etymologia: <niem. Facher>

Znaczenia:

1. »narzędzie służące do chłodzenia poruszanym za jego pomocą powietrzem«: Wietrzniki álbo wáchlarze dla wiátru/ ktory pędzą z wierzchu ná on Konfekt/ przez dziury pokrywczáne/ á szpatle ustáwicznie ze dná zruszáią/ y mieszáią tak długo/ áż zgęstnieie. SyrZiel 136[a]. Wachlarzem popędzone powietrze chłodzi. BystrzInfElem T2 v. Powietrze wáchlarzem wzruszone ziębi nie grzeie. BystrzInfElem Q3 v. E'VENTAIL [...] WACHLARZ do czynienia wiatru y chłodzenia. Wezmiy wachlarz y wietrzykiem go ochłodź. DanKolaDyk I, 559. Moy Satyr wziąwszy wáchlarz w grube ręce Jak iął wáchlowáć niby kowál miechem [...] złamáł kość słoniową. DrużZbiór 534. Wind machen, fächeln. [...] powiewać co (na co) wachlarzem. T III 1581.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wachlarz białogłowski »ozdoba kobieca, służąca do chłodzenia ciała«: Wachlarz białogłowski. Wachlarzyk. ein Weiber-Fächer. une éventail. T III 2474. ▲ przen. wachlarze pektoralne »płuca«: Już co raz duchy życia ustáią, słabieią, Wáchlarze pektoralne co raz wolniej wieią. [o starości Dawida] DrużZbiór 137.

2. »narzędzie służące do wzniecania ognia«: Syp to proso w rynkę i nad węglem trzymaj, W drugiej ręce miej wachlarz i ogień poddymaj. SzymSiel 128. Wachel/ wachlarz, Flabellum. Dumtuves. SzyrDict 467-468. Wachlarz, der Fachel BierSłowa 285. Wachel. Wachlarz. Küchen-Fächer, Feder-Fächer. évantoir, plumasseau [...]. T III 2474.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wachlarz kuchenny: Wachlarz, un evantail, wachlarz kuchenny i ekran KulUszDyk 213.

◼ Przenośnie: ◼ Wáchél/wáchlarz. Flabellum, [...]. Non rectè reddes: iáko ogánką/ sed iáko wáchlem/ ábo poddymáczką buntów/ rozruchów. aliter Terent. v. Oganka. Kn 1219. ◼ [marg. Nágość Piersi] Chybáby to/ misterne wachlárze bydź miáły/ Ktoreby/ w sercách ludzkich/ ogień rozdymáły? ŁączZwier D3.

3. »narzędzie służące do oganiania się od owadów, zwłaszcza od much«: Wachlarz, oganka na muchy DanKolaDyk Dan Dict I 559.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wachlarz skórzany: wachlarz skorzany do oganiania ArchRadziw 1638 46/7.

4. »pęk piór, ogon«

◼ Przenośnie: ◼ Y skrzydlasty Perseusz niespierzystym opierzeje wachlarzem kiedy mu fluctuantes affirici zwykle pomieszaią szyki. MikSil 156.

5. »rodzaj zawodu, rzemiosła (?)«: Siłá w Rzemieśle máchlerzow bá y czyści Łgarze/ Szewcy/ Kráwcy/ Kuśnierze/ Kowale/ Wáchlarze. NowSow A4.

6. »szufla do ziarna«: Vachliarz Ventalibrum. SłowPolŁac 86, 140.