Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp, L, SWil, SJP notują
SXVI (?), Kn (?), T (?), SW (?) nie notują

Formy: lp M. śmierć; D. śmierci; B. śmierć; N. śmiercią; Ms. śmierci

Znaczenia:

»koniec życia, umieranie«: Lepsza podobno Smierć bydz nie może nad tę ktora kogo przy niewinnosci potka za cnotę y miłość Oyczyzny. PasPam 137. I pytaią mię [...] kiedys WSC wyiechał? Powiedam po Smierci Cesarza Chrzescianskiego y krola Francuskiego. PasPam 190. Smierc nieporwie się na tego,kogo Bog w Swoiey konserwuie Protekcyiey. PasPam 206v. Dyiabeł [...] zwykł pokazać się Człowiekowi przy Smierci. PasPam 207. Wiedzieli że on do Smierci praktyki francuskiey nie odstąpi. PasPam 230. Conclusum [postanowiono] zeby Dragana rozstrzelać [...] Dysponowac mu sie kazano Przyslisz iednak do krola Xięza, Spowiednicy Biskupi Perswadowali prosili ze nie zasłuzył Smierci, Ignorancyią zgrzeszył. PasPam 255v. Wiele ludzi Cieszyło się z iego Smierci. PasPam 279.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ jako na śmierć »jakby się miało wkrótce umrzeć«: Z kompanią się tez iuz tak własnie iako na Smierć pozegnawszy stanęlismy iuz osobno. PasPam 57v. ▲ na śmierć zginąć »zostać zabitym«: Niewiele ich przecię na Smierć zgineło. PasPam 200. ▲ dekret śmierci »skazanie na zabicie«: Gdy bym się iednak czuł wtym co mi zadaią uznał by to Swiat zebym sąm na siebie ochotnie napisał iako nay okrutnieyszy Dekret Smierci. PasPam 184v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ tracić kogoś ćwiertowaną śmiercią »na podstawie wyroku zabić kogoś przez poćwiartowanie«: Tracono zas kilku Pułkownikow okrutną Cwiertowaną Smiercią w Warszawie. PasPam 185v. ◆ zginąć jakąś śmiercią »umrzeć w jakiś sposób«: Ktory [Szwed] z poboiowiska do lasa albo na błota uciekał tam od ręki chłopskiey okrutnieyszą zginął smiercią. PasPam 51v. ◆ poginąć jakąś śmiercią »umrzeć w jakiś sposób«: Iezeli ci złą Smiercią poginęli niemozesz się ty Lepszey od Nich spodziewać. PasPam 197. ◆ ginąć jakąś śmiercią »umrzeć w jakiś sposób«: Tamci zas co do Mostu Uciekali ieszcze mizernieyszą ginęli Smier[cią]. PasPam 266. ◆ śmierć podjąć »umrzeć«: Kondeuszowa Promocyia poczęła upadać [...] y ten slepy [Prażmowski] zawiodł się na Swoiey Imprezie y tak iak krolowa Smierć podjął. PasPam 202-202v. ◆ szukać śmierci »narażać życie w walce«: Szukałęm ia iuz Smierci choc w młodęm wieku moim y za Dnieprem y za Dniestrem. PasPam 137. Nie Smierć iego ale on ochotnie zawsze szukał Smierci. PasPam 206. ◆ na śmierć przygotować »w katolicyzmie: opatrzyć sakramentami«: Sprawsię y zadusze te ktore exoccasione [z powodu] woyny z Ciała na Smierć nieprzygotowanego ustąpiwszy nietam poszły gdzie by były disposite [przygotowane] umieraiąc mogły się dostać. PasPam 195v-196.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nagła padać śmiercią: SEPS Padálec iest ták wielkiego iádu, że kto iámę iego nádepce nieostrożnie, nagłą padá śmiercią, táką zgniliznę, członkow rozsypane nágłe przynosi. ChmielAteny1755 I 504. ▲ śmierć bezecna: Ledwie co poczynáli Herezyárchowie wászy brozdzić/ záraz okrutną śmiercią y bezecną ginęli. BirkEgz 4. ▲ śmierć blada (sz. zm.): Wnuka dziadów Miaskowskich włożywszy na mary, blada woła na drugie śmierć, patrząc przez spary [...]. MiasKZbiór 318. Hirpin co tego wszytkiego nabroi, Słuszna: niech ztobą pospołu umiera, Odpusc Arsino, niechcę w smierci blady, Byc uczestniczką Hirpinowey rady. PotSyl 49. ▲ ścięta śmierć: Scięta śmiérć [...] Capitale supplicium. [...] Poena capitis. [...] vide Gárdło 2. et Zabóy 1. Kn 984.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ chodzić po śmierci: Ktore dwa Domy P. Andrzey Irlant, Podstarosci Zywiecki, roskazał Spalic.Przy tym powiadali ze Baba Strzyga, onych podusiła chodząc po Smierci do tych Domow. Ktorey Babie dobywszy one głowe w Grobie Vcieto. KomonDziej 139v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Dziédzicowi płáczącemu śmierci dobrodziéiá bogátego/ nié wierz. KnAd 225. ● Kto dobrze broi/ śmierci się nie boi. RysProv VI, 7. ● Smierci vchodzi káżdy iák możé. Żywotá co żywo broni. KnAd 1071. ● Kto w dziesiąci leciech/ nie będzie nadobny/ we dwudziestu gładki/ we trzydziestu duży/ we czterdziestu mądry/ w piąciudziesiąt bogáty/ wsześciudziesiąt nabożny/ tedy iuz do śmierci tákim nie będzie. RysProv VII, 7. ● Kto się chce mieć dobrze ná dzień/ niech sobie gęś zárznie/ kto ná tydzień/ niech wieprzá zákole/ kto ná miesiąc/ niech wołu zábiie/ kto ná cáły rok/ niech żonę poymie/ á kto do śmierci/ niech Xiędzem zostánie. RysProv VII, 5.