Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »wąskie, ciasne przejście«: Otrzaskani Kozacy każdodziennym hukiem, Szańców swoich pilnują, prócz, że ich z Wasiukiem Dwa tysiąca, na prawym podczaszego szyku, Pilnowało tamtego od Tatar przesmyku. PotWoj1924 201. Lecz gdy tłumię tę hydrę, ná stu mieyscach znowu odrasta, y do swego wraca się nárowu. Wszędzie trzeba zábiegać ná rożne przesmyki, y mięszać niespodzianie Fakcyautom szyki. VoltZałJARzym 64. Przesmyk. Enge, Paẞ. détroit, défilé, m. passage étroit. T III 1703. Liczba fortec, ktora iest potrzebna w podobnych pozycyach, powinna się determinować, według wielości znayduiących się przepraw y przesmykow łatwych lub podobnych. BakałZdanie 100. P[ytanie]. Czego się chronić gdy widziem podobną do piorunow nadchodzącą chmurę? O[dpowiedź]. Otwartych drzwi lub okien w pomieszkaniu; powtore: stania ná przesmyku wieiącego wiatru, albowiem piorun w te nayczęściey nakłania się strony, gdzie więcey iest siarczystych exhalacyi i dokąd go napędzaią wiatry. IwanZeb 116. Nie dałać z głazu natura serce. Topnie w żarzystey ołów faierce. Trudnoż utrzymać zapędność chętki: Od lada iskry płynie wosk giętki. Jak się zakradnie komu przesmykiem, Cichym się zatli ogień płomykiem. Coż temu za dziw, że uniosł trafnie Pierwszy cię zapał ku wabney Dafnie. KniaźErot 37.

◼ Przenośnie: ◼ Albo tak: żywot ludzki, moment czasu ścisły, Z którego jednak wieków wieczności zawisły, Przesmyk z macierzyńskiego żywota do grobu, Od ześcia ciała z duszą, do rozstania obu [...] PotFrasz2Kuk II 441.

2.myśl. »szlak, którym zazwyczaj chodzi zwierzyna łowna«: Częstom iá samá po leśnych przesmykách, Wieszáła sieći ná kiiách, ná tykách; Często po gorách, ná dźikie lámpárty Rozsworowáłá gończe psy, y chárty. OvChrośRoz 56. [...] chcąc wysoczyć wielkiego źwirza, jako to niedźwiedzia, dzika, łosia, miejsc piaszczystych lub polanek w puszczach gdzieniegdzie nowinami wyrobionych pilnować trzeba. [...] Przesmyki dwóch pirwszo spomnianych do salwowania życia gdzie gęszcz największy, w którym przebiegać i potykać się z onymi trzeba. Trzecio zaś spomniany hałymi[!] zwykł uciekać bory, którego uciekającego przejąć łatwiej od pirwszych. RadziwHDiar 206. Do polowania łowczy powinien wiedzieć ktory dzień sposobny, dlaczego ma mieć kalędarz, tam z karty się doczyta czy z charty czy z ptakiem dzień ten dobry. Ma się znać na knieiach, pozycyach mieysca, przesmykach. ChmielAteny III 427.

3. »wąskie połączenie dwóch zbiorników wodnych«: Cieśnina morska abo przesmyk iest kanał ciasny łączący dwa morza z sobą. abo iednego morza dwie części, takie cieśniny są: Zund, morza ciasne między Francyą y Anglią, między Hiszpanią y Afryką [...]. WyrwGeog 14. [Eurybiades] chciał porzucić przesmyk Salaminy; Temistokles sprzeciwił się temu z osobliwszym męstwem. Pokazywał on Grekom że to tylko w tey ciasninie morza mała liczba okrętow może pomyślnie pokonać daleko przewyższaiącą liczbę okrętow Perskich [...]. MabKamieńUwagi 50. Ciasnina albo Przesmyk nazywa się to mieysce, ktorędy iakoby ciasnemi drzwiami Morze do morza przechodzi, tak naprzykład Gibraltar, Sund, etc. SzybAtlas 26. Tam, w gęsto zarosłey drzewiny cieniach, klarowne krętemi przesmykami rozkosznie toczyły się zdroie, y wnet zielonych altan wilżąc brzegi, wnet między wysokiego drzewa długiemi płynąc rzędami, owocom y kwiatom, rozmaitym przyozdobionym lustrem, w ich czystym, iako w zwierściedle przezierać się dawały potoku; wnet brzegow kwiecistych smugami, do spokoynie cienistych zlewali się stawow. GesCarŚmierć 118. Bo ieżeli wielkie zimno utwierdza ciało, tedy zimno zbyteczne psuie gorącość naturalną, odeymuie śiły i wzrostowi przeszkadza. Ztąd to pochodzi iż mieszkańcy przesmyku Dawis i Groenlandczykowie iako też innych kraiow lodowatych mieszkańcy są tak małego wzrostu i nieurodziwi. WoenGrebStan 102. Cieśnina, albo Przesmyk, Fretum, iest część morza wązka między dwoma lądami, dwa morza znacznieysze łącząca. Sławnieysze są: Gibraltaska między Hiszpańią i Afryką, która Ocean z Morzem Srzódziemnem połącza. SiarczGeog 11.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ przesmyk morski: Cóż iest Przesmyk Morski [łac.: Fretum] Iest niby konał[!] Ciasny, czyli Ciesnina morska, łacząca dwa Morza z sobą, albo dwie części iednego Morza. Takie są. Przesmyk pod Giblartarem [...]. GiecyZiem 146. NOWA BRYTANIA. Ta ziemia leży na wschod nowey Gwinei, przesmykiem morskim od niey odłączona. ŁadSGramGeo_II 113. Przesmyk morski iest ciasne morze między dwiema lądami, taki naprzykład iest przesmyk Gibraltarski między Hiszpanią, y Afryką. SiekKraj 229.