Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »niemający właściwego kształtu; niezgrabny«: Ksztáłt téy armaty ieszcze będzie bardzo nieforémny, z przyczyny wielu zbytecznych kawáłków spiżu, i nadléwka, które odpiłować potrzeba. JakubJNauka 191. Piec dwóm zamysłom od siebie odmiennym może uczynić zadosyć, to iest: może wydać żelazo nieforemne, może ie także wydawać w pewnych figurach, zaczem przedsięwziąłem osobno mówić o odbieraniu z pieca żelaza nieforemnego i foremnego, to iest: o naczyniach z żelaza odlanych. CourtBuchuOsińNauka 92. Pospolicie handluiący drzewkami ludzie, aby się nie długo bawili, wepchnie mocno ostry rydel w ziemie, wydobędzie trochę ziemi, podetnie główny korzeń i inne większe, a potem gwałtem drzewko same wyrywa, i przez to pozbawi go wszystkich prawie korzeni, tak że nie zostaie iak tylko kikut nieforemny, wart ognia, ale nie sadzenia. SadzDrzew 66. Są nad to pod powierzchnią ziemi ukryte puste podziemne mieysca czyli iaskinie, i takie się u nas znayduią pod Oycowem w gorach wapiennych obszerne naturalne groty, których sciany są wysadzone soplami nieforemnemi, z ziemi wapienney przez powolne sączenie się wod, w których ta ziemia zawieszona się znayduie, osadzonemi. JaśkiewDyser 5. Pyrit siarczysty w okolicach Górny, po polach się znayduie w obfitości w kawałach nieforemnych. JaśkiewDyser 5. Chociaż te Talary Karbowane i bite bydź się zdaią, iednak źrznięcie na nich bardzo nieforemne i brzydkie. LuzObwieszcz 1. Miednica może bydź nieforemną, kiedy kość ogonowa zbytecznie w tył zagiętą lub na przód wgiętą będzie. MichNauka 94.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bot. korona nieforemna »korona kwiatu o płatkach mających różną wielkość i kształt«: Korona iednolistná różné może mieć odmiany, i zowie się: 210. Forémná (regularis), kiedy má wszystkié listki sobie podobne i równé, np. u róży, gruszy. 211. Nieforémná (irregularis anomala), kiedy má listki ani wszystkie iednakowé, ani téż równé, np. u roślin paszczękowatych i motylkowatych, gdzie każdy listek innego iest ksztáłtu. KlukCzenBot 101. Nieforémné zaś korony, czyli to iednolistné, czyli wielolistné, ksztáłt miewaią następuiący [...]. KlukCzenBot 103. ◆ mat. bryła nieforemna »bryła niemająca wszystkich boków równych«: Wynaleść pełność i ciężar bryły nieforemney. PopisSzk 23.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Przed obiadem taniec nie foremny. FlorTriling 101.

2. »o języku i tekstach: niewyrobiony, niekunsztowny«: Kśiążki były nieforemne, a przećież my ie dzieśięć razy przeczytali. GelPrzyp 98. Język, który podobno nad wszystkié inszé, náybliżéy przystępuie do natury mowy ludzkiéy, maluiącéy iaśnie i zwięźle a krótko wszystkié wyobrażéniá myśli, i maiący w sobie náywiększą regularność; za nieforémny i grubiiański poczytuiémy. KopczUkład 22. Słaby wiersz chcąc poprawić, zrobisz nieforemny, Chroniąc się rozwlekłości, natomiasteś ciemny. DmochSztuka 9. Jest dzwięk pewny, co słodko w uszy nasze wpada, Jest dzwięk, co nieforemnem wyrazów złączeniem, Chrapliwie nas uderza, przykrem głuszy brzmieniem. DmochSztuka 12. Coż dopiero sądzić o tych, ktorzy daią tylko nieforemne tłumaczenia, źle poklecone zbieraniny z pism obcych, i szkolne iż tak powiem perory? SiarczDmochZakus 92.

3.jęz. »o nieregularnej odmianie«: Uczniowie tey Klassy cwiczyli się przez cały rok w składni Niemieckiey, i w czasowaniu słow nieforemnych, gotowi są na następuiące odpowiedzieć pytania [...]. PopisSzk 33. Prawidła Stopniowaniá Imión Łacińskich, tak forémnych iako nieforémnych, wyciągaią się z przykładów uszykowanych podług różnégo ich zakończéniá. KopczUkład 107.

4. »niedobry«: Ktorzykolwiek są tákimi Ołtarzámi/ od ktorych to ći nieforemni Sákrifikántowie z-táką desperácyą odchodzą; niech u káżdego dobrego pochwałę/ ná Sądźie Bożym pofolgowánie/ w-niebie zapłátę máią. KaczyńKaz 290. Ták i o tákowe ludźie ná świećie nie trudno. naydźiesz nieforemnego páchołká między dworzánámi/ naydźiesz między rzemiesnikami/ i między młodymi/ międży płćią męską i między płcią żęską. KaczyńKaz 331. Izba ta więc od zaczęcia rwania sejmów, dopieroż od zaczęcia rwania sejmów przez kontradycenta jednego, od wynalazku tamowania activitatis wszystkim, od wprowadzonego nieforemnego zwyczaju gadania, co się komu podoba, wnoszenia, jakiej się i kiedy się komu podoba, materyi, izba ta, mówię, przestaje być officyną praw, świątnicą rad, ale obraca się z obelgą Rzpltej w jakąś gadalnicę i swarnicę. KonSSpos 226. W tenże sposob dowodzi się, iż nie wolno śmiać się z tego, co albo nieforemnym nie iest albo wielkie za sobą szkody pociąga. 2. PRZYDATEK. 27. Za tym wolno też będzie nieforemne rzeczy innym na śmiech wystawić albo one śmiechu godnemi uczynić byleby nic szkodliwego w sobie nie zamykały. GottPrawdy 141.

5. »niemoralny, nieprzyzwoity«: Czemusz się y ow drugi w swoiey tákże kochá? Choć coś nieforemnego o niey powiadáią? Dla tego że nadobna. OpalKSat1650 34. Gdy ták w niebytności Cesarza rozporządza Talando, mniey uczciwym okiem ná urodźiwą zápatrował się Hildegárdę, y gdy iuż nie tylko oko, ále y serce iego przestrzelił niewstydu piorun, pocznie Cesarzowy podchlebiać, w iey się nieznácznie konfidencyą wkrádać, á ná koniec, co y wstyd wspomnieć, pożądliwey passyi przed nią wyiáwiać nieforemną intencyą. NaramOpat 69. Nieforemny. unartig, unanständig. grossiér, indécent, malféant, mésséant, impoli. coś nieforemnego o niey mowią, sądzą. man redet, urtheilet von ihr nachtheilig. on parle, on juge d’elle sinistrement; d’une maniére deshonnête. T III 982-983. Tak, gdy Zuzannę nieforemna potwarz Skarży u sądu, i kłam sprosny zwiia; Skrasi niewinność rumieńcem, a o twarz Łza łzę pobiia. KniaźErot 13.

6. »niepomyślny, niekorzystny«: Jakoż przyjechawszy pod Mielec, tenże generał nie próżnował ale prywatnie i publicznie namawiał, aby podanej do nabycia laski królewskiej nie opusczali okazyjej, częścią że dość nieforemną na Polaków fortunę na oczy wyrzucając, częścią że w takim razie całym sumieniem, wiarę i przysięgę królowi Kazimierzowi daną relaksować mogą, wywodząc tym, że i on też Rzeczypospolitej przysiągszy nie odstępować, odstąpił jej, osierocieł i gdzie indziej zostaje, a dobry pasterz duszę swoją powinien dawać za owce swoje. JemPam 151. Niezgodzie regimentarzów, co w samej rzeczy było, i niedostatkowi armaty, nieforemny progress tej potrzeby przyczytano. JemPam 198. Teskniąc tedy w ták nieforemnym, przekształtowániu fortuny swoiey, u dał się do dáwnych fortelow pozyskánia faworow Dworskich: y otrzymáwszy u Krolá Duńskiego áudyencyą, wywodźił mu niemniey obszernie iáko y pochlebnie, słuszność do Krolestwá Szwedzkiego pretensyi, y iáko bez uszczerbku znácznego powagi swoiey, nie powinien ćierpieć tey Korony, ná głowie przywłaszczáiącego ią sobie Gustawá. PotulHist 159.

7. »niesłuszny, nieprawdziwy«: Niewiem z ktorey przycżyny ludźie ći ktorzy przyieżdżáią do tey wody/ vprzędli iákieś sobie mniemánie nieforemne/ o wyśiadániu w wánnách tey wody; iż káżdy ktory chce mieć porátowánie zdrowia od niey/ powinien wyśiedźieć w niey godźin pięćdźieśiąt [...]. SykstCiepl 160..