Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »powierzchownie oczyszczać z brudu przez polanie wodą lub innym płynem albo roztworem wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub →ługiem«:

Rekcja: z czego; kogo, co; czym ‖ w czym

Omywáią dźieći skoro sie vrodzą w rzekách: á skoro ie od pierśi odsádzą/ wysyłáią ie dáleko od mátek/ y ćwiczą koło łowow. BotŁęczRel II 27. A iáko ćiáło wodá powierzchnie omywáłá/ y od trądu oczyśćiáłá/ ták też duszá iego przez wylanie łez wnętrzne zdrowię y oczyśćienie bráłá; ábowiem iż widźiał że zwierzchu ozdrowiał/ záraz wielce sie ná sercu do żalu y płáczu gorzkiego poruszył. ZwierPrzykład 105. Dźieći máłe/ ktore zá ćięszkim Kádukiem władzą w członkách vtrácáią/ álbo pokurczone członki zátym miewáią/ do pierwszego zdrowia przywodźi/ omywáiąc ie naprzod w wodźie/ w ktoreyby to kwiećie y korzenie było wárzone/ á potym bez śćieránia osuszone/ Oleykiem tego źiela námázuiąc. SyrZiel 179. Psa choćby w siedmi morzach w każdy dzień omywał, Przecię on psem do śmierci będzie jako bywał. SaadiOtwSGul 197. Nie żal mi tego, żem u W. M. w Lublinie kilka latów służyłem, jako u czlofiek taki, który nie tylko dusze ludzkiego z blędów swym naukiem, ale i ciała z brudu mydlem parzo dobrym omywać umiecie. HabListKontr 342. Oczyśćiam co powierzchownié od plugástwá/ v. Chędożę/ Omywam. Kn 589. Omywam/ obmywam co. Eluo sordes, sanguinem. Luo scelus sanguine. [...]. Abluo aliquid. [...] Abluitur radix vino. [...] Donec me flumine abluero. Elauo [...]. Elaui in mari. Kn 628. Płóczę co/ wypłókuię. [...] spłókywáły/ opłókywáły [...] v. Omywam. Kn 711. Sadzawká názwána Probátiká, albo bydlęca, ztąd iż bydło y owce tu wprzod, niż ná ofiárę oddawano y zábiiáno, omywano. AdrJeruz 51. Sławna fortuny srogość i z Hekubą starą, Gdy jej mąż przy ołtarzu i krwawą ofiarą Padła przy nieprzyjaznym grobie nieszczęśliwa Poliksena; okrutne ktorej gdy omywa Rany w morzu, aż ujrzy, że wał idzie z trupem, Pozna, że to syna jej: naprzod stanie słupem A potym (o jaka moc żalu!) odmieniła Ludzką podstać i więcej nie plącząc zawyła. MorszZWierszeWir I 505. Omywam co, v. m. F. omyję. abwaschen. laver, nettéïer avec de l'eau; § omyy mu, sobie twarz, dźiećię z brudu. T III 1238.

◼ Przenośnie: ◼ Więc że więcej przykłady niż nauki mogą, Niechaj ci będzie żal mój serdeczny przestrogą, Że nic nie masz w tym świata szerokiego gmachu, W czym byś się krom bojaźni kochał i krom strachu, I czego byś nie miał przez śmierć niemiłosierną Lada kiedy rzewnych łez omywać cysterną. PotNagKuk I 451. ◼ Dotąd was [róże] rana zorza krwią swą napawała, Dopóki Wenus letniemi łzami omywała, Pókiście w ogródeczku mej Felidy rosły. ZimBSiel 125.

2. »w religiach: symbolicznie oczyszczać przez polanie wodą«:

Rekcja: z czego; kogo, co; czym

Co niech się nie zda niepodobną/ gdyż tu (iáko y w więtszey częśći wschodniey) wszytkie grunty/ lásy/ kruszce/ áż też y wody w niektorych rzekách/ krolowi ábo tym komu on ich pozwoli/ należą: nie może się bowiem nikt vmywáć oną wodą z Gángesu/ ktory idźie przez krolestwo Bengálae/ áni z Gángi/ co przez krolestwo Orissae płynie; áżby zápłáćił cło támtym krolom: y samże krol Nársingae/ kupuie wodę z pomienionych rzek/ y każe ią zdáleká woźić/ áby się nią omywał y oczysczał wedle swych zabobonow. BotŁęczRel III 13. Skończywszy to miotánie/ [Brazylijczycy] omywáią się wodą/ y poczytáią się poświęconymi przez to: y tym więtszą w sobie moc y władzą vznawáią/ im bárźiey od śiebie odeszli byli/ y im nasprosnieysze bestiálskie trzęśienia śćierwu swego pokázowáli. BotŁęczRel V 94. Ci tám bespiecznie czásow swoich wchodźić mogą/ A przy nich Zakonnicy też zá iedną drogą Po dwu/ y po trzech wchodzą/ lecz z wielką trudnośćią/ Y znog trzewiki zdiąwszy/ z táką vczćiwośćią/ Bo tám táki vsámych Turkow zwyczay bywa/ Wchodząc do swey Bożnice/ káżdy z nich omywa Nogi/ y boso idźie/ y plwáć tám ná źiemię Nie godźi się/ gdyż waży Othománskie plemię/ To mieysce osobliwie/ y twierdźi to iáwnie/ Ze tám Chrystus Pan czynił cudá swoie spráwnie/ Czasu swoiey wieczerzy; y Duchá świętego/ Tam zesłał Apostołom mocą Bostwa swego. PaszkMrDzieje 30. Wodá Sákrámentu widźiálna jest. wodá Duchá świętego niewidźiálna: tá ćiáło omywa/ y znacży co śię dźieje ná duszy; á przez Duchá S. duszá bywa ocżyśćioná y násycona. AgEw 43. Dniá 27. Kwietniá/ Roku 1575. wźiąwszy Sákrámentá S. w niebo pátrząc/ z wesołą twarzą (máiąc lat 72.) oddáłá Duchá swego Bogu. Ktorą gdy omywáli/ pozbieráli z niey Cylicya/ y łáncuch/ y rány na grzbiećie iey od dyscyplin cáłowáli/ y dla zgromádzenia wielkiego ludu/ áż dniá trzećiego pochowána byłá/ ále widząc Ciáło iey w kilká lat/ iákoby świeżo pochowáne/ y wdźięczne dáiąc wonie/ Roku 1589. przenieśione/ y ná innym mieyscu przystoynieyszym/ przez Biskupá Rángiey/ przy Wikáryim Zakonnym Seráphinie Rázzy położone. OkolNiebo 97-98. Y omywszy łzámi sumnienie swoie przedtym/ powtore omywał ręce swoie do ofiárowánia hostyiey przystępuiąc/ y mowił: Lauabo inter innocentes manus meas etc. StarKaz 51. [...] Alkorán dla omyćia grzechow roskazuie częste omywánie ćiáła czynić/ ktorego przykazánia słuchaiąc Máchometani vmywáią sobie nogi/ brzuch/ ręce/ ramiona/ oczy/ vsta/ nozdrze/ y członki insze/ nie poiednokroć/ ále y wiele raz poiakich kolwiek grzechach wodą ćiało swę omywáią/ [...] te omywánie wasze Máchometani żádney wági niema/ ktorym tylko ćiało wásze od pozwierzchowney zmazy omywaćie á duszy swoiey od grzechow nieoczyszczaćie/ bo Chrystus ganił żydow/ ktorzy ćiało swoie oczyszczáli/ á serce mieli nieczyste/ [...]. GalAlk 7.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bibl. omywać nogi (sz. zm.) »oczyszczać komuś nogi dla okazania własnej uniżoności i pokory«: Ták czyniłá Magdálená święta; A qua septem Daemonia eiecerat obaczywszy iż to nie prosty człowiek iest/ ktory ią od Diabelstwá vwolnił/ przyszłá w dom Pháryzeuszá iednego/ tedy Pan był ná bánkiećie/ y poczęłá źáłviąc zá grzechy swoie/ omywáć łzámi nogi Páńskie/ y włosámi głowy swiey oćieráć. StarKaz 468. Omywał powierzchne wodą nogi zdrayce swoiego Judaszá naydobrotliwszy JEZUS; á we wnętrznie sprosne iego duszysko/ w ktorym diabeł śiedźiał/ nátchnieniem i łáską swoią/ od umyśloney złośći/ od ták szkárádnego grzechu odwodźił. SkibSnop 37. A on wszytkim tym, ktorzy ták wiele vćisku, Y biad, y trudow znieśli dla Chrystusá zysku Cerpliwie, z chęćią w drogę z Páłácu zachadzał, Y do własnego mile pokoiu wprowádzał, Omywáiąc im nogi, á głowę zbrudzoną, Y zárosłą włosámi wyochędożoną Czyniąc; y rożne, ktore ku Bogu z miłośći Pochodzą, wyświadczáiąc onym vczynnośći. DamKuligKról 253. ▲ bibl. omywać głowę »oczyszczać komuś głowę dla okazania własnej uniżoności i pokory«: A on wszytkim tym, ktorzy ták wiele vćisku, Y biad, y trudow znieśli dla Chrystusá zysku Cerpliwie, z chęćią w drogę z Páłácu zachadzał, Y do własnego mile pokoiu wprowádzał, Omywáiąc im nogi, á głowę zbrudzoną, Y zárosłą włosámi wyochędożoną Czyniąc; y rożne, ktore ku Bogu z miłośći Pochodzą, wyświadczáiąc onym vczynnośći. DamKuligKról 253.

a)przen. »w religii chrześcijańskiej: oczyszczać z win, grzechów«:

Rekcja: od czego ‖ z czego; kogo, co; czym ‖ w kim, w czym

OTO CZLOWIEK. Z tegoć to/ ktore wypływáią Hoyne źrzodłá/ z twych grzechow ćiebie omywáią. RożAPam 58. Lecz nie iest to Chrystusá náśládowáć porwáć się z świátá lekkomyślnie/ y w duchu dźiećinnym y płochym przypáść do Klasztorá/ y w nim przez lat czterdźieśći ábo też do ostatniego rozsypánia członkow mieszkáć: ále ráczey w nim mákuły y występki przeszłego żyćia práwą á długą pokutą omywáć/ y bystrość woli własney wnętrznym y zwierzchnym vmartwieniem/ milczeniem/ postámi/ y łzámi pokutuiącemi poskrámiáć y vkrácáć. LairReg 2. Boże moy dla ćiebie i dla vpodobánia twoiego miłuię. Chrystusá IEzusá Páná i Zbáwićielá moiego/ że go ty sam iáko iednorodżonego Syná twego miłuiesz/ i że go miłowáć nam każesz/ i żeś go nam dał/ ábys przezeń od nas poznawány/ i miłowány/ i szánowány/ i dostąpiony/ i záżywány był/ i żeś go nam vczynił mistrzem prawdźiwym/ ktorego słucháć/ wodzem żywotá/ zá ktorym chodźić/ wizerunkiem obyczáiow/ ktore wyrázáć/ skárbnicą zasług i łáski/ z-ktorey się bogáćić/ z rzodłem wody żywey/ w-ktorey się omywáć / bramą wiecznośći/ ktorą do wiecznego żywotá wchodźić mamy. DrużbDroga 421-422. Jako ten Jezus, co się w jej żywocie taił, Zaprzedanemu światu zbawienie zagaił (I dał nam inszą kąpiel, kędy przez krzest wodny Z dusz naszych omywamy grzech nią pierworodny), Jako Bóg, użalony naszej niedołęgi, Nie wstydził się człowieczej natury siermięgi I nie pierwej ją wyzuł, aż go w onej guni Ludzkiego utrapienia ubiją pioruni. PotWoj1924 60. W Trźydźiestym Roku Krystus Pan/ prźyszedszy gdźie płynie Jordan/ Chrźest od Janá prźyjął Sługi/ Omywájąc násze Długi. KancPol 117. Záłowáć zá grzechy możesz u rány boku przebitego, omywáiąc w tym zrzodle duszę twoię. MorawAmb 48. Wieczny Syn Boży wyrwał nas z tey przepaśći, y darował nas przywroceniem żywota: y te błoto ktorym jestesmy zmazani, omywa nas powoli w wodzie łaski swoiey. DrelPoc 29. Dusza nasza iest iako naczynie złote, iest bowiem przyrodzenia Niebieskiego y Duchownego; Z tąd lubo była zmazana grzechem, nie gubi jey jednak Bog, ale omywa ią w Zrzodłach wiecznych litośći swoich, bieli ią we krwi Syna swoiego, y czyśći ią ogniem Ducha S. DrelPoc 32. WIęcey omyway mię Pánie z niepráwośći moiey y z grzechu mego oczyść mię, Psal 50. DrewsBrzozDystr 42. Cyprianus tákże/ tę przycżynę dawáiąc/ mowi: Chrystus od sługi iest ochrzcżony/ áby społsłużebnicy społsłużebnikow v sługi nie zbrániáli się/ ábo/ żeby się kto w tey spráwie nád drugiego nie przekłádał: ábowiem bądź Judasz/ bądź Páweł chrzći/ Chrystus grzech omywa/ odpuscża y głádźi. KraPos 63.

3. »w medycynie: moczyć za pomocą leczniczego roztworu«: Artetyce/ to iest: boleniu y łamániu w członkách/ z przyczyny flusow źimnych flágmistych/ iest rátunkiem wielkim/ wárząc Náć y z kłączem tego Pánáku/ á tą wodą często ćiáło co naćiepley omywáiąc/ álbo kąpiąc. SyrZiel 231. To wszystko warz w koźim mleku/ ábo w wodźie/ tymże omyway mieysce gdźie chcesz gęste włosy mieć; ále pierwey ono mieysce z rzadkich włosow day brzytwą ogolić. PedSleszTajem 11. Weźmi soku limoniowego ile chcesz/ trochę soli/ wespoł zmieszawszy/ omyway płeć/ á day ták oschnąć/ potym wodą omiy. PedSleszTajem 41. WEźmi Pękow álbo guzow, ktore ná drzewách Dębowych wyrastáią, pośiekay ie drobno, warz w wodźie, tą wodą przecedźiwszy omyway mieysce kędy Kurcz bywa; álbo tesz pęki pokray w tálerki płasko, y przywiąż tám gdźie bywa, záraz ustánie, náwet y nosząc go przy sobie broni od kurczu. rożnych chorob. PromMed 157.

4. »polewać płynem«:

Rekcja: co; czym

Morze z naywyższym niebem zda się porownywać/ y wywiedźione chmury kroplámi omywáć. OvOtwWPrzem 452. Jeżeli rękę (mowi Regnault: sokiem z utłuczoney cebuli nasmaruiesz, węgle żarzące bespiecznie trzymać na ręce, owszem y roztopionym ołowiem omywać tak nasmarowane ręcę potrafisz. LisikFizyka 294.