Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

BABA I

rzecz.
ż
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   baba
D.   baby
C.   babie
B.   babę
N.   babą
Ms.   babie
W.   babo
liczba mnoga
M.   baby
D.   bab ||   babów
C.   babom ||   babam
B.   baby
N.   baby ||   babami
Ms.   babach
liczba podwójna
M.   babie
B.   babie
Znaczenia
1. »o kobiecie, zwłaszcza starszej; czasem z niechęcią; indyw. stara panna«
  • – A toć panie Moje zdanie, Staroletnej Baby szpetnej. GrochWiersze 335.
  • – Nigdy się ja po prożnicy przy babach nie bawię: Gdzie czego sprostać nie mogę, to przez babę sprawię. SejmPiek 44.
  • – Stárká/ vide Bábá 2. Kn 1062.
  • – Pozwaląm iak tak młodszym ale tobie Babo Piesczotkami się bawic, pfe brzydki szpeciaku. OpalKSat 28.
  • – Białogłowy nie chcą żadną miarą, aby Choć im lata dokuczą, miano ich za baby. MorszAUtwKuk 329.
  • – Iuz nas o tę Woynę y baby konfuduią. PasPam 199.
  • Das alte Weib/ Bábá f. MalczWok A3.
  • – Coli zá zábawa w tym domu okopciáłym Bábow [w piekle]. AndPiekBoh 40.
  • – Epithalamium Korwinowi [...] Zostałeś Mężem Babie, mogąc iey być wnukiem. PotPocz 148.
  • – Już ztąd niebogo miej wróżkę niesłabą, Że rutkę siejąc pewnie umrzesz babą. ZbierDrużWir I 147.
  • – Y iuz na zwiędłe [kwiaty], choć bezzębney babie, Pożyczą zębow swoich twarde grabie. DrużZbiór 312.
  • – Woysko oboyga narodów Ordynansami Królewskiemi wzgardziło, obróciwszy Rycerskie swoje odwagi na Dobra Duchowne, i na woynę z babami. ŁubHist 102.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • stara baba:
    • – Pieniądze lat dziesiątków sześci nie pozbawią, Ani uczynią młodej panny z starej baby. SzymSiel 36.
    • – Kászleć jáko stára Bába. ErnHand 520.
  • dziad z babą:
    • – Dał Pan Bóg rodzicielce mojej z powtórnym małżonkiem syna Jana [...] Patrini byli: dziad z babą. WierzbKon 132.
    • – Iako nieme głąbie Rowno Dziady z babami wkrzywe karki rąbie [Turek]. PotWoj 109.
  • bałamut baba:
    • Delira mulier. BAYKA bayarka głupia bałamut baba. DanKolaDyk II, 447.
  • publiczna baba:
    • – Uczyńmy iedno Rozdział tego słowa Publicanus aż będzie publica anus Publiczna Bábá. MłodzKaz I, 255.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.: Baby sobie troje niewidy pod kądzielą bają.
  • – Táki to testáment y taki wagi, iaka Ewángelia bab, kiedy sobie troie niewidy pod kądzielą báią. WisCzar 90.
  • Babá z wozu/ kołom lżej. RysProv 12.
  • Baba z woza kołkom lzey. PasPam 75.
  • (wariant I):
    Taż baba na tychże kołach. VerdBłażSet 92.
  • (wariant II):
    Taż przecię baba na tych kolech bywa. VerdBłażSet 93.
  • (wariant III):
    Táż Bábá/ też kołá. RysProv Iv.
  • Iedná bábá kámień do studnie w wáli/ a dziesięć go chłopow nie dobędzie. RysProv Cv.
  • Obawiam się zgoła, aby tysz baby nie dzwigały tesz koła. OpalKListy 72.
  • Stroi Bábá firleie/ kiedy sobie podleie. RysProv I.
  • Trze Bábie ná boty. RysProv Iv.
  • Wiédzą to i báby w szpitalu. v. Jáwna rzécz. KnAd 1234.
  • Wół rogami, baba językiem kole. MatłBabBad 188.
  • Bábá lecąc ze wschodu [= ze schodów] wołáłá/ co dalej to gorzej. RysProv 12.
  • Długo ten pokuka co babę oszuka. T III 15.
  • (wariant I):
    Gdy sam szátan spráwić niemoże/ tám oszustá/ álbo bábę posle. SyrZiel 1079.
  • (wariant II):
    Gdzie diabeł nie może/ tám Bábę pośle. RysProv B3v.
  • Y Bábá śmielsza zá murem. RysProv K2v.
  • I bábá zá murem biié. KnAd 1062.
  • Kiedy człowiek łąki kosi/ ládá bábá deżdż vprosi. RysProv D4.
Przenośnie
  • Ja [Merkury], wiesz mój zwyczaj, chytre-m te sylaby przejął wnet potym od stoickiej baby [upersonifikowanej Cnoty w dialogu z Fortuną].MiasKZbiór 216
2. »matka matki a. ojca«
  • – Ta Gierałtowska była baba matki pana Władysława Wolińskiego. AktaKrak II/1 529.
  • – Kiedy do herbow nie trze się wkupowáć, rzetelnie wiedzą o Dziádu i Prádziádu, o Bábie i Prábábce. MłodzKaz I, 129.
  • – Herb nazwany Trąby alias Rycerz iako gotu widzisz Szlachetnie Urodzonych Domu Semereykow Trubeckich Matki Rodzicielki moiey, a baby moiey zMatki [...] także tu kład[ę] dla informacyey przyszłego Wieku Dziatkom moim. DrobTuszInf 43.
  • – Chciał [...] wytracić [...] Dzieci niewiasty y Męszczyzny społem Oyce Potomki Dziady, Baby, wnuki. ChrośAm XIV, 3.
3.  ekspr.  »żona«
  • – Kogo masz z sobą. Czy babę czyli dziewkę co to idzie z tobą. Jozef[:] Zonac to panie miły ale zschodzona. KodKon 113.
  • – Wtem bezecna baba, baba nieszczęśliwa [...] (Czy-ć ją diabeł obudził?), tak jak była wstała, Weszła do nas i kiedy najlepiej, przerwała [miłosne igraszki]. MorszAUtwKuk 327.
4. »kobieta niskiego stanu, chłopka; żebraczka«
  • – Weźmy z sobą dwie babie, Truchnę i Kromczonkę, Bo też ony na pamięć umieją koronkę. PerDziadGrzesz 410.
  • – Wedruy dali Bysmy się zas tez sobą nie pokłopotali Bo ia słyszysz tu dziadow ni bab nie noczuię Tylko slachta pąnięta z ktoremi przestaię. KodKon 114.
  • – Ceres, matká Prozerpiny, szukáiąc corki swey po wszystkim świecie, przyszłá potym do cháłupy, báby niektorey, y gorącem utrapiona żądałá od niey wody. OvOtwWPrzem 201.
  • – Iuz wychodząc zowey chaty az baba zakasłała w chlewie Z nalezli tedy trzy białogłowy. PasPam 98.
  • – Każdego roku szołtysi [...] powinni w szpitalu porządek uczynić i jednego z dziadow lub bab starszemi poczynić. OrdPoznKutrz 276.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
5. »kobieta zajmująca się czarami, tajemniczymi praktykami, wróżbami a. biorąca w nich udział«
  • – Były dwie bábie ná gościńcu/ ktore goście do gospody przyimowáły [...] czárow iednakich záżywáły. SpInZąbMłot 408.
  • – Potkał [...] babę/ ktora w iedney ręce niosłá skorupę węgla rozzarzonego/ á w drugiey flászkę wody. StarKaz II, 313.
  • Báby czárownice [...] dziatki y dusze ich przed przyięciem krztu ś. morduią. WisCzar 43.
  • – Na Kalwariey gdy Exorczysta Czartow z iedney Baby wyganiał Wołał Czart ze ma dług w Zywczu V Babilona. KomonDziej 164.
  • FEE [...] mulieris fatidicae, ou fatiloque [...] WIDMY Czarownice BABY wrożki. DanKolaDyk II, 19.
  • DEVINE subst. f. Celle qui l`avenir. Vates Mulier fatidica. WIESZCZKA, wrożka, widma Bábá. DanKolaDyk I, 462.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • delfickie Baby:
    • – Ledwie rzekł Cyt: [...] Choć z świniami w ieziorze, toną iako żaby Rażem spadną Delfickie, z swych trypodow, Baby. PotPocz 6.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • Tylkoć to báby ná dwoie wrozą. BystrzInfZup 25 nlb.
6. »kobieta lecząca (najczęściej ziołami), znachorka«
  • – Tákże ony báby słow świętych vzywáią/ y nie wspomináią Dyabłá/ ale wszytko nabożne słowá szepcą [przy leczeniu]. SykstCiepl 200.
  • – Lekuię/ iáko baby zabobonnié/ ábo czáruiąc leczę. Kn 356.
  • – Długo po roznych [...] kráiách [...] bábách, uleczenia chorobie szukáli. KalCuda 281.
  • – Dobreż to czásy bywáły, kiedy ná medykow był respekt, i im korony dawano; ale teraz kiedy i báby lekárki, á czásem i ktoś inszy z swoiemi wánnámi zágęścił kray. MłodzKaz IV, 11.
  • – Jeżeli też bol głowy pochodzi z mácice, Ná to máią baby swe rożne táiemnice. CompMed 42.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • baba zabobonna:
    • Bábá zabobonna/ co lekuié nié czárámi/ álé zmyślonemi nabożenstwy [...] Piatrix [...] Expiatrix [...]. Kn 10.
7. »kobieta pomagająca przy porodzie, akuszerka«
  • – Miłe niewiastki [...] dzieci rodzić iest wąm iákby wrodzona/ dziatki bráć bábom przynależna. CiachPrzyp E4v.
  • Bábá rodzących pilnuiąca/ Obstetrix [...] Adsestrix, Assestrix [...]. Kn 10.
  • – Ianowi Pigłowskiemu/ urodziłá się Coreczká/ tę wedle zwyczáiu przyiąwszy bábá/ urznęłá iey pępek. KalCuda 229.
  • – Skoro czas przyszedł rodzenia, niewprzody się Baba dziecięcia ręką aze tym obrazkiem [przedstawiającym boginię] dotknęła. PotPrzyp 2.
  • ACCOUCHEUSE [...] Obstetrix [...] Bábá, niewiasta przy porodzeniu. DanKolaDyk I, 27.
8. »kobieta służąca, pokojowa, służebna, dwórka«
  • Baba iest co sluzy u Wielkobuckie[go] u Skrzypiowie niedaleko Pinczowa. TrepNekLib 62.
  • Baba o złym zdrowiu Hernestowej daje znać [...] wołaniem I z ciężkim bieży baba narzekaniem [...]: Jużci na włosku naszej pani zdrowie! BorzNaw 152.
  • – Panie stare, czy baby, czy ochmistrzynie, nie pisałem, jeśli pomnę dobrze, aby miały jeździć à la campagne z paniami. SobJListy 399.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • baba ochmistrzyni:
    • – Dawniejszy świat szczęśliwy [...] Iż wolno było białej płci jeździć, gdzie chciała, Bez baby ochmistrzyniej, co ją w mocy miała. ArKochOrlCz II 443.
9. »kobieta handlująca na targu, przekupka«
  • – Zdał bys się miedzy baby, co krupy przedaią. KodKon 121.
  • – Stało i parę działek bez kul i bez prochu, Inszego było ze trzy tysiące motłochu. Wszytki kijacy głodni, którzy miasto walki Wytrząsali biesagi babom i kobiałki. ZimBSiel 158.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • Gniewa się Bábá ná targ/ á targ o tym nie wie. RysProv B3v.
  • (wariant I):
    Wiédzą to i báby ná trecie. KnAd 304.
  • (wariant II):
    – Tom rzekł [...] co sobie baby śpiewają na trecie. MorszAUtwKuk 40.
10. »kobieta opłakująca zmarłego, płaczka«
  • – Po Krolewiczu lamentuią baby. PotSyl 102.
  • LAMENTATION [...] Puścić się w płacz lamenta szlochanie ryczenie iák baba. DanKolaDyk II, 186.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • pogrzebna baba:
    • – Posprowadzaj [...] pogrzebne baby, Które by po ruskoju za ciałem płakały. MorszAUtwKuk 137.
11. »stręczycielka, rajfurka«
  • – Ná spowiedzi [...] zeznáłá [panna]/ iż [...] bábá niektora z miástá/ przyszłá ią náwiedzáć/ y między inszemi słowy nie uczciwemi/ [...] to rzekła/ iż [...] chciała ią doprowádzić na mieysce/ gdzie mieszkáią młodzieńcy obywátelo[wie] miástá one[go] nieznaiomi. SpInZąbMłot 28.
  • Babo, która przedawasz panienki cnotliwe, Babo, która namawiasz mężatki wstydliwe [...] Babo sekutna, która swoim czarowaniem Przechodzisz i Medeą, i Cyrce, mym zdaniem. NaborWierBar I 176.
  • MAQUIGNONNE [...] NIERZĄD trzymaiąca bezecnica sromotnica baba. DanKolaDyk 233.
12.  przen.  »mężczyzna tchórzliwy, zniewieściały«
  • – Nie żołnierze/ ále bábym miał pod Chocimem/ ktorzy nieumieli Łáchow wziąć. BirkOboz 47.
  • – Co g’rzeczy, że Dziurdziego, babę i eunucha, od podołka białychgłów wezwawszy i rucha [z haremu], na tym cierpi [sułtan] urzędzie? TwarSLegK 198.
  • – Drugie Motivum tey kalumnii, że ten IAN VIII. był bardzo skłonny do płaczu, miętki, delikatny, z tąd się mogł zwać Babą, Białogłową, Niewieściuchem. ChmielAteny II 160.
13. »wiecheć ze słomy służący do zatykania komina od strony izby«
  • – Na Pawła. Tak masz nos bardzo długi, kuśkę tak niesłabą, Mógłbyś nos kumką zatkać jako komin babą. MorszAUtwKuk 323.
  • – Do izby drzwi dobre na biegunach, kominek dobry, piec dobry, na górze baba u kominka zła. InwKal I 477.
  • – Nieuważni gospodarze i gospodynie wieńcami słomianemi, ktore babami zowią, kominy z izby zatykają dla zachowania ciepła. DziałTWilkKutrz 189.
14. »słup o kobiecych kształtach wyobrażający bóstwo, przedmiot kultu«
  • Bábá miedziána/ spiżána/ drzewiána. Fistuca [...] Machina [...] vide. Pal [...] Musisz bábę cáłowáć. Kn 10.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • złota baba:
    • – Przy gębie rzeki Obio iest ieden báłwan stáry iako Bábá trzymáiąc dwoie dzieci ná ręku iedno á drugie v nog ktory obywátele zowią złotą bábą. BotŁęczRel IV 133.
    • – W Obdorze tákże Sámoiedzkiey Prowincyi był Bałwan ZŁOTEY Baby, ktorey ná ofiarę bito Ielenie y futrá dawáno Sobole; ciepła to była Baba, bo złota y w sobolách drogich! ChmielAteny II 430.
15. »kloc do ubijania«
  • – Możesz prawie dobrze i nawiększą sztukę prowadzić przez ruchanie wałków OPQ, obracając je [...] prostując wałki i bijąc je na końcu babą. AquaPrax 136.
  • – Najdziesz i taki [nos], co nim najmocniejsze pale Jak babą wbijać możesz, lub rozkołysanym Ściany rozwalać możesz jakoby taranem, Taki pałce podobien. MorszZWierszeWir I 386.
  • – Kloc dębowy K Bábą zowią Cieśle, gruby y długi ná połtorá łokciá. SolArch 17.
  • – Pavicula [...] BABA do ubiiania bruku taran brukowy [...] Ubiiać bábą. DanKolaDyk II, 124.
16. »rodzaj pieczywa a. ciasta«
  • Bábá chleb/ vide Chleb żołty. Kn 10.
  • – Chleb żołty/ bábá/ obártuch/ Libum [...] Panis crocatus [...] Crocotinum [...]. Kn 65.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • baba ciaścista:
    • Babe, mit Safran gelb gebackener Kuchen. [...] Baba ciaścista; dobrze się baba wypiekła. T III 15.
17. »gatunek gruszki«
  • Báby/ gruszki/ Pyra mammosa. Pomponiana [...]. Kn 11.
  • – Tobie gruszka nie darmo, i to dobre ziele, I tej bracie nie radzę zasypiać w popiele. Wiesz ich rodzaj? Są panny, baby, muszkatełki, Są gdule i bitarnie, patrzajże omełki. PotFraszBrück I 214.
18. »rodzaj działa, armata«
  • – W Bramie tesz samey maią bydz postawione mozdzierze y działka babami nazwane; glotami łancuchami szrotami etc. nabite. NarArch 146.
  • – Działo żelazne, nazwane baba, siedmiofuntowe. ZamLaszGęb 37.
19. »figura w szachach: hetman, królowa«
  • – Król jest panem i on wygrywa; ten póki się z miejsca nie ruszy, ma wolny skok na trzecie pole, gdzie żywnie chce, bądź jako baba, bądź jako rycerz choćby wolnéj drogi nie miał. OstrorSzachyChom 44.
  • – Sama bądź ią nazowiecie krolową bądz babą Białagłowa iest, A chce bydz Panią Wszystki szachownice. HerbOr 655.
  • Baba. [...] 4) Königin im Schach-Spiel. [...] Babą mu szach dał. T III 15.
20.  zool.  »ptak z rodziny pelikanów; Pelecanus onocrotalus«
  • – BĄK, BABA, po Łáćinie Onocrotalus, Truo, má kształt Łábęćia, ále pyska odmiennego, bo długiego, cżerwonego, ná końcu zágiętego. Wolę ma iáko sakwę, w ktorą ryby połknione chowa. ChmielAteny1745 I 509.
Użycia metajęzykowe
  • - Singulariter N. Tá Bábá G. tey Báby [...] Pluraliter N. te Báby G. tych Bab. WojnaInst 34
Podhasła

BABY
rzecz
blp

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1613
Znaczenia
 astr.  nazwa własna »gwiazdozbiór Plejady«
  • – KOpáią go [korzeń lakrycji] [...] w ten czás gdy Báby niebieskie záchodzą. SyrZiel 652.
  • – Tego, ktory uczynił Báby ná niebie y Orioná/ ktory cień smierci w poránek odmienia/ y dzień w ciemności nocne [...] PAN jest Imię jego. BG Jk Am 5, 8-9.
  • Báby/ gwiazdy/ Pleiades [...]. Kn 11.
  • Báby, są siedm gwiazd drobnych, ktore są podle siebie ułożone. OvOtwWPrzem 517.
  • Baby, gwiazdy, abo pleiades, czyli dżdżownice, drudzy zowią mamki Jowiszowe. MatłBabBad 180.
  • HYADES [...] GWIAZDY Báby ná niebie siedm ich iest y záwsze deszcz przynoszą. DanKolaDyk II, 134.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • baby dżdżownice:
    • Baby dżdżownice chłodzą czyli chłoszczą z szablą Oriona. MatłBabBad 189.

BABY
rzecz
blp

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1661
Znaczenia
nazwa geograficzna - nazwa miejscowości
  • – Tego starostwa [odolanowskiego] jest posesorem JW JMP Jakub Rozrazewski [...] A to za przywilejem JKM PNM na ustapienie WJMP Piotrowi Opalińskiemu [...] starostwa odolanowskiego z miasteczkami Odolanów i Sulimierzyce nazwanemi [...] także i folwarków Koczura, Glisnice i Baby rzeczonych. LustWielk 103.
  • – Folwark na Babach. LustWielk 109.

BABY
rzecz
blp

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1670
Znaczenia
składnik nazwy geograficznej
  • – Nimsię słonce nachyli: na Gaurskie Baby [...] Kto pierwszey, Viktoriey nowinę przyniesie Sto Tysięcy we złocie: da [Osman] y konia z rzędem Y znacznem Vrzędem. PotWoj 76.

*BABA II

rzecz.
ż
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach
Słowniki nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1633
Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
D.   baby
Etymologia
tur. Baba Ǯāfer zindany 'więzienie Baby Dżafera'
Znaczenia
»więzienie, loch«
  • – Już i tych [posłów] na Galacie dosięgła Wieść beła, nad prawdę jako zwykła przyczyniwszy sieła, o książęcej zniewadze, jako o włos słaby do smrodliwej nie wrzucon szarajowej Baby. TwarSLegK 119.
  • – Jego sekretarz [...] Z swoją się raz książęciu oświadczywszy wiarą; Owszem miasto potuchy rzeczą to pokazał, Że go wrzucić do baby śmierdzącej rozkazał. TwarSLegK 211.
Odsyłacze