Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ŁABĘDŹ, ŁABĘĆ, ŁABĄDŹ

Słowniki:
SStp (łabęć), SXVI (łabęć, łabędź), Kn (łabęć), T (łabęć, łabędź), L (łabęć, łabędź), SWil (łabędź), SW (łabędź, łabęć, łabądź), SJP (łabędź) notują

Formy: lp M. łabędź // łabęć; D. łabędzia // łabęcia; C. łabędziowi // łabęciowi; B. uż. żyw. łabędzia // łabęcia; N. łabędziem // łabęciem; Ms. łabędziu // łabęciu; ~ lm M. uż. (n)osob. łabędzie // łabęcie // łabądzie; D. łabędzi // łabęci; łabędziów; B. uż. osob. łabęciów; uż. nosob. łabędzie // łabęcie; N. łabędźmi // łabęćmi; łabędziami // łabęciami; Ms. łabęciach

Znaczenia:

1. »duży, wodny ptak o długiej szyi, białym (rzadziej szarym) upierzeniu, Cygnus«: Między tak wielą ptastwa dwaj łabęciów było, Ktorem łup i korzyść tę w pysk też chwytać miło; A co w swe nosy biorą, to oba bezpiecznie Precz biorą i chowają bez przeszkody wiecznie. ArKochOrlCz III 88. A jako z chęcią biali łabęcie oddają Całe imiona, których w Lete nabywają, Tak dobrzy poetowie wierszami swojemi Bohatyrom zaginąć nie dają na ziemi. ArKochOrlCz III 90. ŁAbęć/ Cygnus [...] Cycnus [...] Olor. Kn 342. CYGNE, subst. m. Cycnus, i, m. Olor, oris, m. [...] ŁABĘC. [...] Ptak wodny wielki, bardzo biały procz młodości, szyie długiey y prostey. Pospolita omyłka iákoby łabęć miał spiewać przed śmiercią, iest okazyą że Poetow pospolicie zowią Łabędziami Gory Parnassowey zwłaszcza o ostatnich ich rymach y pismach mowiąc. DanKolaDyk 407. DUBITANTIUS albo Scyencya, Dubia solwuiąca, o Raiu Ziemskim, o Olbrzymach, o Pigmeyczykach, o Korabiu Noego, o Wieży Babylonskiey, o Arce Panskiey, o Lotowey Zonie, o Iabłkach Sodomskich, o Fenixie, o Gryfie, o Pelikanie, o Iednorożcu, o Syrenach, o Remorze rybie, o Salomandrzre, o Łabęciu, o Niedźwiedzicy [...]. ChmielAteny1755 I 1216.

a) »potrawa z mięsa tego ptaka«: Tym się też brzydzić będzie z ptástwá, y jeść ich nie będziecie/ bo są obrzydliwością: jáko Orłá/ y Gryfá/ y morskiego Orłá/ Y sępá/ y Kánie według rodzáju ich. Káżdego Kruká według rodzáju jego: Tákże strusá/ y sowy/ y wodnej kánie y Jástrzębá/ według rodzáju ich. Y Puhaczá/ y Norká/ y Lelká/ Y Lábęciá/ y Bąká/ y Bocianá. Y Czáple/ y soiki, według rodzáju jch/ y Dudká y Nietopyrzá. BG Kpł 11, 13-19. Pytałem y oto czemu na Huzno zapraszają? [...] Powiedział ze ta Sztuka nay Smacznieysza iest w Łabędziu. PasPam 164. Całego Łabędzia, zapraszać, niżeli na same Huzno. PasPam 164.

b) »element herbu wyobrażający tego ptaka«: Do Piiánice Herbu Łábędz. Łábęcia w Herbie nosisz, wodą Łábęć płynie, Wodę piia? czemusz ty, pytam: mokniesz w winie? PotPocz 174. Do Xiędzá Herbu Łábędz. Sam w Albie, Łabęć w Herbie, zacnego Kápłáná, Skoro zdiął Albę z siebie? áż czárna sutánná, Iużby z Herbowym, z wierzchu, y ze spodu Ptakiem, Záwsze białym, y záwsze trzebá być iedynákiem? Ieżeliś tylko komzą, ciáłem á nie duchem, Biáły? PotPocz 174.

# Użycia metajęzykowe: # Dziegieć gość kłykieć łábęć łokieć páznokieć połeć pypeć wiecheć [są r. męskiego]. WojnaInst 11