▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ z żalem coś robić: Czym się ciesząc Krolowa, że Woysko utrzymała sama się co prędzey do Krola przebierała, ale że jey drogę zastąpił Nieprzyiaciel, więc z wielkim żalem swoim wrocić Się musiała z Choynic nazad ku Kaliszowi. HistBun 44v. Ieżeli tak wielka część krolestwa w dobrach Duchownych consistit, z iakim żalem nie znośnym patrzyć na to, że ten skarb nie obraca się iak powinien na chwałę Bożą, na ulgę ubogich, ani na ratunek Oyczyzny. LeszczStGłos 18. ▲ na żal coś robić: [Miller] samze wodził pułki one [złożone z polskich jeńców] Na żal około murow ż [!] każdą stronę: Chcąc przez tęn widok smutny y fałszywy, Wzrok oblezencom krzywdzić Swiątobliwy. OblJasGór 60. ▲ pomiarkowanie żalu: Chcieyże tedy WMć Mci Pánie Podkomorzy uważywszy inevitabilem fati necessitatem, sercu swemu boleścią zranionemu przez pomiarkowánie żalu medelam dáć [...]. DanOstSwada VI, 7. ▲ żal serca (sz. zm.): [...] poczęłá [Osanna] w żalu sercá swego/ że tá okrutnie y sromotnie Bog cierpiał/ mowić: Rádábym z wielką chęcią ucierpiáłá z tobą/ y ulżeła bolu tego naymilszy Panie [...]. OkolNiebo 92. [...] więcey [jest] tych co pełne pomyślnego szczęścia, y żágle ná koniec zwineli darmo y nadzieie, nie bez w puł serca żalu [...] jam sunt rapia vela nobis. DanOstSwada II, 22. ▲ żal serdeczny (sz. zm.): Niejednemu serdeczny żal krwawe łzy wycisnął. NiemPam 221. Zal mię serdeczny przeraził z Jey [pustelnicy] skruchy, Łzy strumieniámi z oczu moich płyną [...]. DrużZbiór 167. ▲ żal nieutulony (sz. zm.): Dafnis, będąc od swej opuszczony Dorynty, tak żal nieutulony Swój wyrażał [...]. MorszAUtwKuk 19. [...] WXca Mć ten swoy niezmierny y dotąd nie utulony żal racz umiarkować wielkim rozsądkiem swoim, tudziesz konformowaniem się do woli Boskiey [...]. DanOstSwada IV, 46. ▲ żal niepocieszny: Tyś iest [Słowianinie] mężem w wolności/ tyś w sweywoli trupem/ Człowiekeś w stárey cnocie/ w nowym zbytku słupem. Co ia dziś wspomináiąc z żalem niepociesznym Iużem widzę zwątpiony w tym wieku nieszczęsnym […]. JurkLech Bv. ▲ żal nieuhamowany: [...] najbarziey płakał brat iego [Ariodanta] rodzony, W tak nieuhamowanem zalu utopiony Ze ledwie na sie swoich rąk iego przykładem Nie obrocił y nie szedł za niem swiezem szladem. ArKochOrl 48v. ▲ żalem zdjęty (sz. zm.): [...] zdięta Kloryndá żalem zápłákáłá/ Ná ták żáłosne y smutne weyźrzenie. TasKochGoff 39. Tu Xiążę zięty żalem/ że mu tak przychodzi Z Oyczyzną się targowáć/ Jednak to rozwodzi Szeroko vszom Pánskim/ że iako snadź wszędy/ Z ludźmi nie vmieraią y w Turczech Vrzędy. TwarSLeg 32. Tegoz roku [1632] dnia 30 kwietnia, nieprzestawaiącym zaliem zdięty będąc Zygmunt III krol Polski i Szwecki etc: s Smierci nader niespodziwanei i prętkiei krolowei Je[go]mosci małzonki, w cięsze co dzień wpadywaiąc zdrowia słabosci [...] korony i berła odbiezał [...]. VorLetSkarb 118. Rosimundá tedy z tey spráwy żalem zdięta wielkiem y nie mnieyszym gniewem ná mężá, umyśliłá się mężową śmiercią zemścić śmierci Oycowskiey, y zá krzywdę zápłácić, ktora się iey stáłá. TylkStrom 47-48. ▲ żalem ściśniony: Liszka się wtym wróci, Dziecięcia nie zastanie, oczy wzgórę rzuci, Ujźrzy: ano orlęta jeszcze dojadają Jej potomka i już go barzo mało mają. Westchnie żalem ściśniona, zemścić się nie może. VerdBłażSet 6. ▲ żalem przyciśniony: Anno eodem [...] umarł przyciśniony ciężkim żalem przez zabicie syna swego miły brat mój bliźniak, pan Stefan Cedrowski [...]. CedrPam 18. ▲ żalem przerażony (sz. zm.): [Ariodant] Tak[i]em był przerazony zalem niesczęsliwy Ze zyc więcey na swiecie nie chciał [...]. ArKochOrl 47v. [...] i my wielkim żalem przerażeni, Wespół z Hernestem będąc zasmuceni Pośliśmy prędku od płaczu takiego Do kamienicy starosty puckiego [...]. BorzNaw 157. ▲ utulenie żalu: Podskarbstwo nadworne oddałem dziś p. podkomorzemu halickiemu, na utulenie żalu domu ich, i że człowiek wielce rycerski, poczciwy i gospodarz dobry, jeśli się zechce do tego aplikować. SobJListy 536. Zácżym rzęśiste z ocżu wilgich láć łzy muszę Ná utulenie/ żalu/ bowiem nie znayduię Inszey poćiechy nad tę/ ktorą z łęz formuię. BesKuligHer 76. ▲ ukojenie żalu: [...] iako się Wm MP Frasowac pomogli tak tez Na ukoienie Zalu Naszego prezentią Swoią Na Żałobnym Chlebie w domu Naszym Stawic Się raczicie [...]. HerbOr XVII, 306 [spr.]. ▲ uśmierzenie żalu: Ciałko [zmarłego synka] niebawiąc dokoscioła Kupiskiego dodziada Babki Stryia Braci Ciotecznych y Siostr Roskazałem zaprowadzic ydosklepu wstawic dla Vsmierzenia zalu Małzonki Moiey Wiekszego niechciałem dłuzey wdomu trzymac [...]. PoczOdlPam 101. ▲ żal ponosić: Czy nie wiesz ze Bog tego rád frasuie Komu w Swey Chwale Korone gotuie: A ze twoy Ludgierd iuz za swoie cnoty W niebie otrzymał wieczny Więniec złoty Tedy zatęn zal co z iego zginięnia Ponosisz, y ty bądz pewna zbawięnia. OblJasGór 140v. Iák cięszkie są żale/ ktore Wm. M. M. Pan ponosisz/ ják gorzkie łzy/ ktore przez zeście z tego Pádołu w niedoszlym wieku Iey Mości swojey wylewasz/ snádnie się dorozumieć mogę. DobrPol II, 221. ▲ żal odnosić: Cóż potym? Gdy ja próżno śpiewam, próżno proszę, Gdy od ciebie żal jawny i wzgardę odnoszę, Okrutna Filli! SzymSiel 11. ▲ żal zadawać: [...] pobudzamy się do wspolney kompassyi nad nieszczęściem Rzeczypospolitey, żadney iey ulgi przez to nie przynosząc, y owszem nowy żal zadaiąc, że choć widziemy y znamy co ią dolega, a przecię żadnego z nas nie ma ratunku. LeszczStGłos 67. ▲ żal zadać: I cóżeś przez to wskórała [Fortuno] nad to, iżeś żal zadała Temu, coby mi do mego rad udzielił zdrowia swego? StanTrans 171. ▲ nabawić kogoś żalu: Nábáwił mię frásunku/ żalu/ kłopotu. Er hat mir einen grossen Kummer/ Leid/ Händel angerichtet. DobrGram 455. ▲ żal w kimś wzbudzić (sz. zm.): Prawiem się w łzy rozpuściła, zaczym i w nim [w mężu] żal wzbudziła. StanTrans 182. [Stanisław Małachowski, wojewoda kaliski] A iak wiele w Oyczyznie z conciliował sobie cnotami miłości, tak wielkie wzbudził po smierci swoiey w sercach ludzkich żale. OtwFDzieje 21. ▲ pomagać komuś żalu: Jakoż na świecie żywot nasz jest śliski! Gdy świeżo sąsiad moj owdowiał blizki, Jadę i wedle chrześcijańskiej mody, Pomagam żalu i jego przygody. PotFraszBrück II 411. Jáko zaś szczerze pomagam WX Mści żalu teraźnieyszego, tak duszy Bogu ulubioney gorącemi modlitwami y sam wspierać nie przestanę [...]. DanOstSwada IV, 46. ▲ dopomagać komuś żalu (sz. zm.): Niebo swymi łzámi miástu Wileńskiemu żalu dopomagáło. WojszOr 36. [Kondolencje po śmierci syna] Serdecżnego w tey mierze dopomagam Wm. M. M. Panu żalu. DobrPol I, 236. ▲ cieszyć kogoś w żalu, żal czyjś cieszyć: Ia też nie chcę słownymi wywody, tám zmierzáć, Zebym miał żal twoy cieszyć, y gniewy usmierzáć. CorMorszACyd 145. [Artaxias] Cieszy go [brata] w żalu, a miawszy po temu, Czas czego dotąd, z pewnych ratij taieł, Pocznie tez wzaiem Artaxias iemu, powiedac, iako iusz się był zhultaieł, Słuząc Piratom [...]. PotSyl 112. ▲ tulić żal: Po lewej ręce, zaraz wedle niego [Ernesta], Szedł nasz Marynarz, który aktu tego Nie chciał opuścić swojej siostry, ale Szedł w procesyjej tuląc w sobie żale. BorzNaw 170. [Czarniecki] prowádzi ią [żonę] dla iey odpocznienia Potym lámencie, do swego złozęnia, Gdzie małą chwilę tuląc zale one Smutną, strápioną, Vwesela zonę. OblJasGór 40. ▲ pocieszyć kogoś w żalu: Krolewica doMoskwy prowadziem Płacze Zygmunt zegnaiąc długiego Terminu Widzenia się: załuie po swym miłem Synu Ale: go rychło Pan Bog w tym zalu pocieszył Gdy się nazad do niego Władysław pospieszył [...]. PotWoj 52. ▲ miarkować żal: Wszakże iáko żáłowáć, ták y miarkowáć żal potrzeba, każdemu bowiem żyiącemu ná swiecie ták zgásnąć trzeba, każdy ferowánemu raz Dekretowi subesse musi. DanOstSwada VI, 7. ▲ moderować żal (sz. zm.): Tegoż pisalismy przez tegoz Raytara ktury jechał do Szaweł cum denuntiatione Smierci Im Xdza Episkopa Łuckiego, do IPana kasżtelana Minskiego y Samey IEym zperswazyą aby moderowali Zal swoy poniewaz sic placuit superis, a na swoię Zdrowie pamiętali ktore portzebne iest nam. SapADiar 9. Chciey tedy WXM według wspaniałey duszy swoiey żal y utrapienie ták moderować, ábyś przy zupełnym záwsze zostaiąc zdrowiu byłá pomocna duszy iego [...]. DanOstSwada IV, 46. ▲ utulić się od żalu: [Matka s. Negry] Wnidzie do więzienia/ naydzie że [jej córka] iáko ztrętwiáła y umárłá leży/ y nie może się od żálu utulić mátká. OkolNiebo 33-34. ▲ ukoić się w żalu (sz. zm.): Czemu nie idziesz blizey pod te mury Ono twoy miły patrzy na cię zgory: Ledwie nie skona cosię tak frasuie Ze nic o tobie nie wie y nie czuie: Idź Vkasz mu się niechay się ukoi W okrutnym zalu, co mu w sercu stoi [...]. OblJasGór 99. [Pozwana Regina Ruszkówna] bez dania przyczyny, przechodzącą tak matkę iako y córkę słowy słuchania uszu poczciwych niegodnymi zesromociła tak dalece, że się ludzie, przy tym będący, takowey złości widziwić nie mogli, a aktorki [powódki], zelżone, ledwie się w żalu ukoić mogły [...]. KsKrowUl 646. ▲ żal kogoś zdjął (sz. zm.): Ledwo przijdę do złozenia swe[go] zaras on moy wyrostek pocznie mi powiadac one discursy o mnie gęby niewyparzony. Ziął mię zal serdeczny, y iuzem od gniewu prawie pałaiąc chciał wpasc tam gdzie niecnota lezał [...]. OssJŻyw 29. Co rozumiesz iák daleko cięższy żal nieszczęśliwego potępieńcá zdeymie/ kiedy maiąc rowne iák drudzy do wieczney chwały/ y do oglądaniá Boskiey Twarzy práwo/ dlá swych pieszczot y lubieżności ná nich się zápaszszy szczęśliwe[go] dziedzictwá y nadziei ná wieki postrada. BujnDroga 158. ▲ żal kogoś przejął: Aleś ty pokoje i mieszkanie moje Prędkim minął skokiem, A na mnie, nędznicę, twoję niewolnicę, Aniś rzucił okiem. Żal mię przejął niesłychany, gdym to ujźrzała, Bóg strzegł, martwą zaraz w oknie żem nie została. ZimSRoks 40-41. ▲ żal kogoś ujął (sz. zm.): Ten [pustelnik] kiedy go na oney nadiachała drodze Panna z Angelską twarzą, y widział ze srodze Pobladła y z troski y z trudu zemdlała Zal go uiął widząc co nędznica cierpiała [...]. ArKochOrl 13. [Bradamanta] skoro o Rugierze zrazu usłyszała Na twarzy się wesołą byc pokazowała Ale skoro [Pinabel] przypomniał ze w okowy wzięty Viął ią zal y smętek wielki niepoięty [...]. ArKochOrl 19. ▲ żal kogoś zdejmuje (sz. zm.): Gdyś ty, Dafni, na marach leżał, ani gnano Bydła na paszą, ani w rzece napawano, Ani wody dobytek w tamte dni kosztował, Ani się trawy tykał, wszystkich żal zejmował. SzymSiel 167. zeymuie mię boleść/ żal. Afficit me dolor, percelli, inaudit me timor [...]. SzyrDict 542. ▲ żal kogoś przejmuje: Zniknął z matką królewic, ach snaćby i skały, Nieużyte na taki żal padać się miały Zaraz; żal mię przejmuje, żal mi traci słowa [...]. GrochWiersze 36. ▲ żalu komuś przydać: Tegoż dnia stanęła tu właśnie JMP. wojewodzina ruska, która mi więcej daleko żalu przydała niż pociechy, bo widząc ich w kupie z jmp. wojewodą, karesujących się do tego, musiałem nieraz na niedolę moją westchnąć. SobJListy 192. ▲ żalu komuś dodać: Postrzegszy się, żem żalu ojcu dodała, kazałam go prosić. StanTrans 128.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ żal mieć na sercu, żal mieć w sercu, żal w sercu nosić »czuć smutek; czuć smutek«: A wieszże o tym nieszczęśliwym przypadku przyiacielá twe[go]: On áby pokazał wielką milość/ y żal ktory ma ná sercu z nieszczęścia one[go]/ rzecze: Niewiem. BirkNiedz 12. Prawda - i ociec potomka własnego Zwykł często karać za złe sprawy jego, Lecz, gdy go karze z wrodzonej miłości, Więcej ma w sercu żalu niźli złości. BorzNaw 196. [...] ja żal w sercu noszę: Żal surowy, żal ciężki, żal długo pamiętny, Który wszystek na papier gdybym wylał smętny, Lżejby mi w sercu było [...]. GrochWiersze 179. ◆ puścić żalowi wodze »nie powstrzymywać swojego smutku«: A Gracyan y namniey niemysląc o drodze Pusci wsciekłe Gniewowi y zalowi wodze [...]. PotWoj 17. ◆ ściągać żalowi wodze »powstrzymywać swój smutek«: Ja wodze ściągam żalowi, na boskiej się sadząc woli. StanTrans 208.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Gniew zal zá sobą prowádzi. KnAd 258. ● Nié wiélka szkodá. Niemasz czégo żáłowáć. Máła szkodá/ rowny żal. KnAd 703. ● Iest to rzecz prawdziwa że to musi bydz bolesno kiedy kogo iaka potyka dolegliwość w ktorych terminach choc kto licentiose [ostrzej] wymowi nie iego[wina] [...] Bo tak powiedaią że żal nie ma uwagi. PasPam 136.

◼ Przenośnie: ◼ Jeszcze biada znośniejsza, żal mi serce piecze, Wstyd ludzi; dobrzy głupstwo ganią, zły urąga [...]. PotFraszBrück I I, 560. ◼ Więc kiedy iednemu [z rodziców] żal [po stracie dziecka] w serce zákołáce: nátychmiast y drugiego tymże swym zákołátániem serce opánywa. WojszOr 338.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ żal za grzechy: [Siostra Dominika] włosiennicę y łáncuch kolący ná się włożyłá/ áby miałá zewsząd vpomnienie do pokuty y żalu zá grzechy swoie [...]. OkolNiebo 198. Hortensyia takze bez Spowiedzi widząc iuz Amiliusza bez głowy miasto zalu za grzechy przeklinac poczeła Xiązę Sędziow Orestyllę, Amiliusza Niebo, Boga [...]. HistŚwież 198. ▲ żal serdeczny (sz. zm.): Poki czas wżdy się obeyrzeć/ a vważywszy/ y głęboko poiąwszy złość grzechową iáko Bogá mego obráża [...] z serdecznym szczerym żalem za nieskończoną/ nie wypowiedzianą cierpliwość Bogu moiemu podziękować [...]. BujnDroga 44-45. [...] żadnego sposobu skutecznieyszego wierni Pańscy ná wypłacenie/ y zasłużonego karániá Boskiego odwrocenie/ nienaydowali/ iáko ten/ gdy z żalem serdecznym przez modlitwy/ posty/ iáłmużny/ umártwienia/ y inne ćwiczeniá pokutne/ dosyć za grzechy czynili. BujnDroga 103. ▲ żal prawdziwy (sz. zm.): Iż żal prawdziwy zá grzechy/ iż dobrze uczyniona spowiedź/ wielce są skutecznym przemysłem przeciw grzechom/ wątpić żaden Katolik nie może. BujnDroga 86. [...] ták prawdziwy żal/ iáko pokorne wyznánie swych grzechow/ to maią: że czym się więc brzydziemy/ y zá co żałuiemy/ zá co się słusznie wstydzić/ a pokutą y dosyćuczynieniem przypłacać musiemy/ tego się wiáruiemy/ strzeżemy/ y do tego nie łacno powrácamy [...]. BujnDroga 86-87. Pokutá należy ná żálu prawdziwym, iáki miał Syn márnotrawny, kiedy mowił, álbo Dawid, kiedy toż sámo mowił, Zgrzeszyłem. TylkStrom 81. ▲ żal szczery (sz. zm.): Poki czas wżdy się obeyrzeć/ a vważywszy/ y głęboko poiąwszy złość grzechową iáko Bogá mego obráża [...] z serdecznym szczerym żalem za nieskończoną/ nie wypowiedzianą cierpliwość Bogu moiemu podziękować [...]. BujnDroga 44-45. Może też y Bog, widząc: żal zá grzechy szczery? Smiertelney ná człowieká, nie spuszczáć siekiery? PotPocz 173. ▲ żal święty: A pobudziwszy [przeor] skruchę y zal swięty We wszytkich: Naprzod nim woięnne sprzęty Rozrządzi, kaze azeby w Káplicy Gdzie przemieszkiwa twárz Bogárodzicy Strászney Offiary z pokorą słucháli Ktorą Náboznie Duchowni Spiewáli. OblJasGór 27.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ mieć żal (sz. zm.): Nie mówiłem ani przed panem porucznikiem, ani przed żadnym innym człowiekiem: jeślim kiedy jakowy żal miał, utopiłem go w sobie, a nikt o nim nie wiedział […]. ChodKor 125. [Piestrzecki] Widział się y z Iego Mścią Pánem Poznáńskim, y z wielą, bo w Poznániu chorował niedziel kilká, y owszem miałem ztąd żal słusznie, że mi to zá występek máią, żem go tám posyłał. LubJMan 40.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ żal w sercu chować »pamiętać urazę«: Iechał dziś Xiądz Gołyński z urodzenia swego znaczny Zákonu OO. Jezuitow w kolasce, napada dwoch Wołoskich Towarzystwa, z Szablami dobytemi wołaiąc: bić tego etc. Kommissarza. [...] nie dla tego to wspominam, żebyśmy żal w sercach chować mieli, ále żeby y ci co słuchaią, y ci co podobno y czytać będą, widzieli y wiedzieli cośmy czynili, cośmy cierpieli. DanOstSwada I, 212. ◆ mimo się puścić żal »wybaczyć«: Ktoz nieprzyzna Io KMSCi o koło dobra Pospolitego Pieczołowania? widząc iak niewymowny mimo się pusciwszy zal [...] Seym piąty po rozerwanych czterech Stanom Rzpty składa. PasPam 216.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ do żalu kogoś poruszyć, ku żalu kogoś poruszyć: Kogóż by bowiem nie przeraziło, a ku żalu nie poruszyło, to tak częścią gwałtowne, częścią nieszczere obeście z wm. naszym panem, któryś na niejakiej strażej od R.P. ustanowiony będąc, na ten czas osobę jej z drugiemi ichm. pp. deputaty rokoszowemi na sobie nosieł. AktaPozn I/1 343. Ták lekkie poważenie y złe vszánowánie Ich. MM. XX. Biskupow od Plebaná/ słusznie káżdego Kátholiká do zalu poruszyć musi. SzemGrat 116.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ stał się żal na sercu »ktoś poczuł smutek z powodu czyjegoś nieszczęścia«: Jakos tak ztał się zał na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca [...]. PasPam 244.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ żal rozwodzić: I tam gdzie sobie swoi zal Krol z Czyrkas rozwodzi Nagle z cienia y z oney gęstwy tak wychodzi [Angelika] Jako się trafia wynisc z lasu lub iaskiniey Na scene lubo z Delu lub z Cypru Boginiey. ArKochOrl 7v. Na cóż tu już żal rozwodzić? StanTrans 29.

◼ Przenośnie: ◼ Ztąd idzie Strumięn zal iakis wydaiąc, Miasto Kamykow po ktorych się goni Wodá, ná perłach y rubinach dzwoni. OblJasGór 146. ◼ Iaskołka przed świtaniem zwykłe żale kwili, Skowronek rowno ze dniem śpiewaniem się sili, Zezula pod południe głuszy głośne gaie, Swiercz polny przed wieczorem słyszeć się nam daie [...]. ZimBSiel 129.