Słownik XVII wieku

1. »zbiór wszystkich liter jakiegoś systemu pisma uporządkowany zgodnie z tradycją, alfabet«: Getá Cesarz ná obiedzie tyle noszenia/ y tákowychże rzeczy dawał/ ile iest w obiecádle liter [...]. WargRzym 42. Przépisuię dziésięciu obiécádło/ etc. Praeformare literas infanti [...] Praefigurare literas [...]. Kn 852. Cháldeyczycy piszą imię Boskie kłádąc tę literę z obiecádłá swoiego Iod, trzy rázy/ iáko trzy osoby w Bostwie wyrażáiąc/ á iednę literę Camez, ktora znáczy iednę essencyą/ ábo istność w Pánu Bogu nászym. StarKaz II, 9. [...] litery tym porządkięm kłádę, iako są w obiecadle [...] MalGram 6. Wielkiego abiecadła litery znaczą części większe i mniejsze [rysunku]. WąsKal 119. [...] y alfabetu liter nieznał [Szymon, teolog paryski], ktorego obiecadła ledwo przez lat dwie nauczył się od małey dzieciny. MikSil 285. Iáko litery obiecadła zowią się elementa, iż z nich składáią się słowa, y cała każdego ięzyká konstrukcya. BystrzInfElem Q3. Co Hebrayczykowie literami obiecadła swego znaczyli konstellacye, to Persowie, to Jndyanie Hieroglifikámi, y to rożnemi od Egypcyan in Notis Maniliia. BystrzInfZup 11 nlb. P 'Lettre consonne et quinzieme de l'alphabet (qui est une lettre numerale pour cent. Mais Baronius croit qu'il marqne [!] le nombre septenaire. Quand il y a un titre dessus, il vent dire quatre cens mille.) P litera dwoygłośna piętnasta w obiecadle, liczalna też była wyrażaiąc sto, Baroniusz mniema że ta litera znaczy liczbę siedm krotną z tytlem zaś znaczy czterykroć sto tysięcy. DanKolaDyk II, 322. Obiecadło, l'alphabet. KulUszDyk 101. Obiecadło. A b c, ein Alphabet. l'a b c, l'alphabet. § obiecadła się uczyć [...]. T III 1092. Do prędkiego profitu w formowaniu charakteru, potrzebna rzecz iest, ażeby Dziecię znało dobrze z iakich cząstek każda składa się litera, toiest aby całego Abecadła wiedziało (iż tak powiem) Anatomią. KrajMGry 41. Jak toż przyrodzoné prawo zachowywali daleko lepiéy Przodkowie nasi: iak, kiedy, i od kogo przeięli Abecadło; z dzieiów narodowych dowodzę, mianuiąc któré Głoski Łacińskié przyięli, a któré porzucili: tudziéż, iak, przykładém pobratynów swoich Czechów, wprowadzili do pisma swégo Przygłoski czyli Akcénty albo Znamiona, poniewáż w głosach oyczystych iednychże różné Przygłosy, czyli odmiénné nieco brzmiénié czuli. KopczUkład 137. Przyszedłszy do Abecadła, powié Náuczycielka wszystkie Głoski porządkiem wymáwiane zwyczaynym, a oraz pokaże każdą. Nazywá się Abecadło, od Głosek piérwszych. ProkopSposób 76. Abecadło wszystkich Ięzyków Europeyskich z takowych iest głosek. a b c d e f g h i j k l m n o p q (waży Polskie k) r s t u w x y z. W Polskiém Abecadlé téż są i ku wymáwianiu lépszemu, oprócz q następuiące: á ą e ę ł ḿ ń ó ṕ ś ẃ ź ż. ProkopSposób 78.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ podług abecadła, według abecadła, według porządku abecadła, porządkiem abecadła: W reiestrzach tych podłuk abecadła wpisana szlachta była, zaczym mnie skoro wedłuk abecadła prziwołano dobrze iescze zadnia [...]. VorLetSkarb 288. W reiestrzach tych podłuk abecadła wpisana szlachta była, zaczym mnie skoro wedłuk abecadła prziwołano dobrze iescze zadnia [...]. VorLetSkarb 288. EUropá, trzecia niegdy część okrągu Ziemskiego, od Europy Corki Agenora Krolá Feniceńskiego ták názwána, naywybornieysza, y cáła práwie Chrześciáństwem nápełniona záczyna się od rzeki Tánáis, ábo od Hellespontu, á kończy się przy Atlántyckim morzu, Krolestw iey y osobliwych Prowincyi: według obiecádłá krotko dotykam DrewsWybór D2v. Rozłożenie słow według porządku obiecádłá, w Arythmetyce Polskiey przytrudnieyszych. SolGeom III 77. ALPHABE'TIQUE, adiect. m. & f (Disposé selon l'ordre des lettres de l'alphabet.) Secundûm litterarum seriem dispositus, ou ordinatus, a, um. ABECADLNY ułożony według porządku ábecadła. DanKolaDyk I, 86. DICTIONNAIRE, sŭbst. m. (Recueil fait en maniere de Catologue de tous les mots d'une langue par ordre alphabetique.) Vocabularium. DYKCYONARZ, Wokabularz, Słownik, Księga Słow álbo reiestr słow ięzyka iákiego wszystkich porządkiem obiecadła zebranych. DanKolaDyk I, 465. Obiecadło. [...] porządkiem obiecadła idące słowa. T III 1092. Teraźnieysze drog wymiary, tak Europeyskie iako Azyatyckie, rozmaite są z swoiemi rożnemi nazwiskami, z ktorych znakomitsze z swoim wymiarem i terminem, porządkiem Abecadła przyłączam. SzybAtlas 286. Teraźnieysze drog wymiary, tak Europeyskie iako Azyatyckie, rozmaite są z swoiemi rożnemi nazwiskami, z ktorych znakomitsze z swoim wymiarem i terminem, porządkiem Abecadła przyłączam. SzybAtlas 286. ▲ abecadło greckie: CHIFFRE, subst. masc. (Caractere qui sert à exprimer les nombres.) Numeri nota, ae, f. Nota arithmetica, ae, f. LICZBA charakter do wyrażenia liczby. (Le Chiffre Romain se marque par certaines lettres de l'Alphabet, comme C, D, I, L, M, V, X. Le Chiffre des Grecs se marque par des lettres de l'Alphabet Grec, Alpha, Vita, c'est à dire 1, 2. etc. Le Chiffre Arabe, ou vulgaire est ai[.]si figuré, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0. Liczba Rzymska álbo kościelna wyraża się niektoremi literami obiecadła iako C, D, I, L, M, V, X. Liczba Grecka wyraża się literami obiecádła greckiego Alpha Vita, to iest: 1, 2. Liczba Arabska posolita [!] tak się wyraża: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0. [...]. DanKolaDyk I, 304. Abecadło Rossyiskie, iest po części Greckie, po części Hebrayskie, bardzo często iedną rysuią głoską, co inne Narody w swoich ięzykach dwiema lub trzema rysować muszą, i tak naprzykład: na wyrażenia spr. kw. zw. i tym podobnych, iedney tylko używaią głoski, gdy Polacy na pierwsze używaią trzech, na inne po dwie, ztąd to w ięzyku Ruskim iest głosek 42. WoenGrebStan 24. ▲ abecadło łacińskie: Obrał litery 7 pierwszych obiecadła Lácińskiego, A. B. C. D. E. F. G. z ktorychby káżda, swoy dzień w káżdym tygodniu przez cáły rok oznaczałá: náprzykłád litera A. káżdy dzień niedzielny w roku,inne záś litery, inne dni nástępuiące. BystrzInfChron 9 nlb. ▲ abecadło rosyjskie: Abecadło Rossyiskie, iest po części Greckie, po części Hebrayskie, bardzo często iedną rysuią głoską, co inne Narody w swoich ięzykach dwiema lub trzema rysować muszą, i tak naprzykład: na wyrażenia spr. kw. zw. i tym podobnych, iedney tylko używaią głoski, gdy Polacy na pierwsze używaią trzech, na inne po dwie, ztąd to w ięzyku Ruskim iest głosek 42. WoenGrebStan 24. ▲ abecadło hebrajskie, abecadło żydowskie: Abecadło Rossyiskie, iest po części Greckie, po części Hebrayskie, bardzo często iedną rysuią głoską, co inne Narody w swoich ięzykach dwiema lub trzema rysować muszą, i tak naprzykład: na wyrażenia spr. kw. zw. i tym podobnych, iedney tylko używaią głoski, gdy Polacy na pierwsze używaią trzech, na inne po dwie, ztąd to w ięzyku Ruskim iest głosek 42. WoenGrebStan 24. Kładzie ná początku słow swoich iednę literę z obiecádłá Zydowskiego. StarKaz II, 55.

a) »zbiór liter stanowiących tekst«: Swe miłości y przypadki nowe/ Ná skorách rożnych drzew powyrzynáłá Y czytaiąc záś one obiecádłá/ Łzy wylewáłá/ wzdycháłá/ y bládłá. TasKochGoff 170. Ten obrázámi Przodkow upstrzył ściány/ Herby mu dźwiga/ podwoy ociosany. Po Kominách obiecádłá Tytułow: ktorych y Sphynx by niezgádłá. KochProżnLir 238.

b) »zbiór liter do oznaczania elementów rysunku technicznego, wykresu, szkicu itp.«: Obiecadło Czarne - Fran[cuskiej] maniery, Obiecadło Czerwone zFreytaka olan[derskiej] maniery. NarArch 18. Fig. 39 opisane obiecadło Tabuli od wielkie[go] wału az do konca czarno dopisywano y wielkich y małych liter od a asz do o. NarArch 67. Miedzy ławami do ktore[go] Cirkułu nalezą liczbą opisałem przy obiecadle. NarArch 110. Nie zápominay [przy rysowaniu planu] liter obiecádłá po częściach budynku, ktoreby miánowáły te części. SolGeom II 105. Iest tu [w Lejdzie] y Sala iedna publiczna lub theatrum raritatum, to wiszących na hakach y tramach; to na ścianach, to w pudłach wielkich y małych reponowanych, literámi wielkiemi Abecadła znaczonych [...]. ChmielAteny IV 243.

2.przen. »umiejętność czytania i pisania«: Obiécádłá się uczący. v. Grégoryanék. Kn 565. Obiécádło/ Elementa puerorum [...]. Prima literarum elementa [...]. Primae literae: primas literas docere [...]. Elementariae literae [...]. Kn 565. Miał Herodes Atticus syna tak niepojętnego, że się do trzydziestego roku obiecadła nauczyć niemogł. PotWoj IIIv. T. Rzekłbym żeś Wmść Historyą czytał Perską, ále wiem że y obiecádłá nie raczyłeś vmieć. B. A tobie co należy obiecádłem (iáko czynią Literacy) spraw ludzkich dochodzić? ktore ia przyszłe, przytomne, y przeszłe ostátnią experientią, vstáwicznie drábuię. T. Potym drábowániu być Wmći, ná drabinie vpewniąm, prędko, Ia idę. AndPiekBoh 33. [...] Synom zas moim przykazuię zeby poki zycia ich będzie zawdzieczali tak wielkie łaski Iegom[oś]ci y wdziecznoscia ysamą rzeczą, ktorych Ieg[o]mo[ść] prawie wziąwszy od Abecadła wręce swoie onych Bogu y Oyczyznie, w naukach wyzwolonych wystawił. DrobTuszInf 62. [Profesor] trzymając intra media sua wysokiej teologiji, filozofiji i wszytkich inszych sciencyi trudność i zawiłość, z miłości nieudolnego alamentarysty, jako sposobność pojąć może, sposobi mu i akomoduje prościuchną sylab albo abecadła naukę. MałpaCzłow 224-225. Ten co nie dáwno pługiem, sochą, rádłem, Zákopanego szukał szczęścia w roli, Zádną náuką, náwet abecadłem Głowy nie złomał, oráczem bydź woli, Słusznie prácował y skiby przewrácał, Bo w nich Szláchectwo y Herb swoy wywrácał. DrużZbiór 447. A tyś nie morze/ Ruś moiá/ nie morze/ ále rozum człowieczy: ludzi mądrych masz/ miáłáś w sobie co niemiárá/ y czemużeś to ták głupia/ że Az buki/ y obiecádłá po nászemu mowiąc/ nieumiesz: to iest/ posłuszeństwá świętego? BirkRus 17.

3. »elementarny zasób wiedzy; podstawowe wiadomości z jakiejś dziedziny«: Kogoby iednák ná ták dálekie y trudne pielgrzymstwo nie zstáło/ żeby miał wielom/ ábo y wszytkim Monárchom/ co ich ná świecie/ przypátrzyć się: ábo choćby też zstalo/ áleby chćiał z więtszym pożytkiem tę peregrinatią odpráwić/ w tey tu kśiążce dogodźi się obiemá: bo y ow będźie tu miał/ iák na tablicy iákiey/ wszytko/ czego drugi y kilká lat/ y kilkánaśćie pewnie/ włocząc się po świećie/ nie widźiałby; gdyż ten Author/ nie tylko zá doświádczeniem własnym/ ále też y z inszych ludźi bywáłych/ y z kśiąg doświádczonych/ co tu pisał/ wyczerpnął: y ten drugi/ coby sam chćiał náwiedźić/ y oglądáć kráie ktorekolwiek/ ztądże będźie mogł mieć wprzod informátią/ y regestr nie iáki/ do snádnieyszego y porządnieyszego vpráwowánia kráiow/ Monárchow/ y przymiotow ich: y stánie tá książká dobre obiecádło káżdemu do Kosmográphiey/ y do historiey wszelákiey/ á zwłasczá do świeżey. BotŁęczRel III 4. Ieszcze obiecádłá nieumiemy/ gdy trudnych robot niechamy. BirkNiedz 81. Obiécádłowy/ do obiécádłá naléżący. Elementarius, [...] Senex elementarius [...]. Literae elementariae. Kn 565. Od lat wielu moda do nas wpadła, Ze Damy nowe máią abecadła, Ktorych ieźli się od dzieciństwa uczą, Wstyd przyzwoity z swoią szkodą bruczą [damy, które używają brzydkich słów]. DrużZbiór 465.

◼ Przenośnie: ◼ Wszędy indziey przewodzi starość, prócz łożnicy: Tam żaczkiem, ledwie umie pióro na tablicy Drżące postawić, ieśli drobny bożey stadła I pierwszego mu nie da poiąć obiecadła. NaruszASat 167.

4. »podręcznik do nauki czytania i pisania; podręcznik dla początkujących w jakiejś dziedzinie«: Abc-Buch gemahltes kauffen/ Elementarz malowány (Objecádło) kupić. ErnHand 4. Abęcadło dla kucharek [spis książek]. SzumInw 73.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ abecadło arytmetyczne »tabliczka mnożenia«: TABVLA MVLTIPLICATIONIS, To iest, Rozmnożenie Liczby. ABO OBIECADŁO ARYTHMETYCZNE. Ktorą powinni ná pámięć vmieć Ráchmistrze. Gdyż do Ráchunkow iest wielce potrzebna. HaurEk [157]. ▲ abecadło dla dzieci »elementarz«: Obiecadło. [...] obiecadło dla dzieci. eine Fiebel; ein A b c für Kinder. la croix de par Dieu; languette. T III 1092.

5. »klucz do szyfru«: Doszedł Kárdynałá Mázáryniego list z Coństántynopolá od Wielkiego Wezyrá/ w ktorym skárży ná Posłá Fráncuskieg[o] v Porty rezyduiącego/ y oznáymuie/ że musiał go kázáć wziąć do więzienia/ z cżego dáie táką iustyfikácyą/ że wpádł w ręce iego list od tegoż Posłá do Wenecyey pisány/ ktorego nie mogąc przecżytáć/ bo cále hárákterámi nieznácznymi był wyráżony/ prosił go był o klucż ábo obiecádło/ potrzebuiąc się dowiedzieć/ ieśli co przeciwko nich nie pisał; á że oraz kazał mu powiedzieć/ że iákby się tego wzbraniał/ nie miałby go zá Posłá Fráncuskiego Krolá/ ále zá Szpiegá Wenetow: Nie mogąc sobie perswádowáć/ áżeby ták Wielki Monárchá miał Vrzedniká swego chowáć w Constántynopolu/ áby sekretá wydawał nieprzyiaciołom Porty Ottomáńskiey. MerkPol 144.