Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. afekt; D. afektu; C. afektowi; B. uż. nżyw. afekt; N. afektem; Ms. afekcie; ~ lm M. uż. nosob. afekta // afekty; D. afektów; C. afektom; B. uż. nosob. afekty // afekta; N. afekty // afektami; Ms. afektach

Etymologia: <łac. affectus>

Znaczenia:

1. »uczucie o zabarwieniu dodatnim lub ujemnym (często erotyczne); chęć, pragnienie czego, namiętność, żądza«: Iałmużna zwykła pomoc iednać sługom Pańskim [...] ktorzy [...] niepospolite dary od P. Boga miewali za to/ iż szczegulnemi affektami vmarłych dusze ratowali. BirkSkar 21. Stałá według krzyżá Iezusowego Márya mátká iego. Zgołá on po wierzchu/ a tá wewnątrz krzyż cierpiáłá; oná sámá sobie ná krzyż byłá przybita/ stoiąc wedle krzyżá/ sámá sobie przez áffekt mácierzyński byłá nieiáko krzyżem. BirkOboz 29. Tasz y mnie wola Bogow uniżyła/ Ktorey do czasu posłusznym bydź muszę/ Aleś ty z ktorych Syrt się urodziła/ ze cię affekty swemi nic nie ruszę. TwarSDaf 110. On [Jaś] tak się zawstydził swego afektu oziębłego do języka niemieckiego, że też od tego czasu koło niczego czasu więcej nie trawi jako koło niemczyzny. ŁugowPodr 109. Przyczyna druga zatrudnionych konkluzyi dla przewrotnych afektow: z ktorych pierwszy Chciwość. OpalŁRoz L1v-L2. Nasladuy go [bliźniego] ale Bez zazdrosci y złego ku niemu affektu. OpalKSat 50. Sam [atrament] bez afektów, różne w ludzi leję: Gniew, miłość, żal, śmiech, bojaźń i nadzieję. MorszAUtwKuk 196. Komu swe żądze rozkazują Y prywatne affekty/ niegodzien wolnego Niegodzien y ślachcica Tytułu. DobrGram 483. Mnie ani dobre mienie ani gładkość ktora w owey dziewczynie niewypowiedziana była przytakim rozumie y niezwyczayney Stanowi swemu nauce Ale affekt iey ktory sobie do mnielichego Człowieka urosciła a poprostu in Plurali mowiąc uroscili. Bo iako oney samey tak Rodzicow oboyga. PasPam 75. Takto uprzykrzone w młodych ludziach są affekty. PasPam 75. Wolęntarz to iest w Ciele Ludzkim Affekt Moia wielce MScia Panno ktory od inszych zmysłow zadnych nieprzyimuiąc Ordynansow swoią własną rządzi się Imprezą. PasPam 80. Musiała bym w tym miec Sumnienia skrupuł, gdy bym widząc W MM Pana affekt szczery, nie miała go podobnym oddawac affektem. PasPam 224. Iuz mi tez y zal było owey kobiety widząc iey wielki affekt. PasPam 224v. Sędzia sprawiedliwością, nie afektem ma się rządzić. WisCzar 49. Maią bestie swoie pewne głosy ktoremi albo radość albo gniew albo inny affekt wyrażaią, a psi zaś wyciem smutek okazuią. TylkRoz 176. Iezeli o miłość idzie kochaycie Boga Oyca Miłosierdzia, kochaycie Mezow y własne dzieci y tym wzaiemny sobie affekt zarobicie. HistŚwież 222. Defekt duchow ożywiaiących, ktory pochodzi z postow zbytnich [...] z aprehensiey [...] z affektu nieporządnego [...] sprawuie drzenie [serca]. CompMed 173. Zaboliwała [Beralda], że musi mięszkać z Człowiekiem iey bardzo nieprzyjęmnym, a nieusłyszeć oswym Kochanku, ktorego iednakim zawsze affektem kochała. PrechDziałKaw 62. W przybieraniu sobie w Stan ten [małżeński] przyjaciela ślepo się affektow naszych rospościera demokracya. DanOstSwada II, 18. Jam to z miłości szczegulney, z affektu Ku wam uczynił, kompassyą zdięty. DrużZbiór 394. Istoryą [...] tak barzo niepomiarkowane affekty ludzkie cudzey sławy pofałszowały/ aż ledwie co w niey zostało z głosu pospolitego. DembWyw 7.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ afekt przyrodzony »miłość«: Afékt przyrodzony/ vide Miłość. Kn 4. ▲ bez afektu: Każdy rzeczy wiadomy a bez affektu na nie patrzący/ osądzi że nie mnieyszy/ ale większy pożytek inni/ aniżeli Jezuici/ że szkoł swych maią. SzemGrat 12. Czytelniku. Dawam, pod uwagę twoię tę krotką pracę: oto cię prosząc, abyś o niej z rozmysłem y bez affektu sądził. OpalŁRoz A1v. Niech vważy, kto bez affektu sądzi Machiawelską potwarz, iadem złości zaślepioną, y dla tego tak grubo błądzącą. LubJMan 55.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kogo do afektu przyjąć, kogo w afekt przyjąć »o kobiecie: pozwolić mężczyźnie obcować ze sobą fizycznie, nie będąc jego żoną«: PHYLLIS [...] Demofoonta, Syna Tezeuszowego z woyny Troiańskiey powracaiącego, y do domu, y do affektu przyięła; wziąwszy wprzod od niego słowo, że [...] miał ią poiąć za Zonę. OvChrośRoz 11. [Hypsipyle] Jazona [...] pod dach y w afekt swoy przyiąwszy, bliźnięta z nim miała; ktory dał iey słowo, że [...] miał się z nią ożenić. OvChrośRoz 68. ◆ w afekcie być »być kochanym«: Ciebie iedyną pierwey, niźli znałem, Y niźlim widział, serdecznie kochałem Wprzodeś w afekcie była, niźli w oku. OvChrośRoz 222.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Afekt naylepszemu Nieprzyjaciel rozumowi (ba y Sumnieniu). DobrGram 379. ● Afekt/ nałog/ przyrodzenie/ zataić trudno/ wnet się wyda. KnAd 730.

◼ Przenośnie: ◼ Kruk odmieni się w piękną y śliczną gołębicę/ ktorey piora/ to iest affekty łsknąć się będą od srebra czystością. BirkNiedz 186.

2. »poruszenie wewnętrzne, uniesienie, wzburzenie«: Affektow wielkich y niepomiernych/ iako to zagniewania wielkiego/ abo też frasunku y smutku strzedz się trzeba. SykstCiepl 182. Wielcy oni Heroes z sobą się żegnaią/ A prze affekt ledwie łez w oczu dotrzymaią. TwarSLeg 46. Dzielne serce, w affektow pierwszym poruszeniu, Z trudnością się dozwoli przywieść ku zniżeniu. CorMorszACyd 135. [Konstanty Hrehorowicz] wypadszy napodworze Ioł mie napoiedynek Wyzywac widzącmię bez Czeladzi Iakosz będąc Vwiedziony Afektem Sam wypadłem. PoczOdlPam 119. Dotąd się gryzł, dotąd się gniewał dotąd sapał Asz krwią Osman Affectu wsobie zgasił zapał. PotWoj 29. Gniewam się. Znać po cerze, niemasz czego chwalić, Że się męczyć, że się dasz afektowi palić. PotFraszBrück I 419. Przez ogon zwierz pokazuie swoie afekty gdyż spik ktory w nim iest łączy się z mozgiem z kąd fantazya rozkazuie apetytowi y namiętnościom: dla tego lew gdy się gniewa ogonem biie w ziemię dla duchow poburzenia. TylkRoz 190. Chciey impet serca swego affektem zdięty fraenare, mile od Boga przepuszczoną z rąk Iego przyiąwszy calamitatem. DanOstSwada VI, 7. [Cierpiąca wymioty] osoba ma od siebie oddalić wszelkie turbacye, apprehensie, affekta nienależyte, ma się strzedz gniewu. VadeMed 237.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Baczny swe afekty zawsze moderuje, I, coby z nich urosło, pierwej upatruje. VerdBłażSet 64.

3. »przychylne nastawienie do kogo, czego, życzliwość, poparcie, sprzyjanie komu, czemu, często wyrażane jako formuła grzecznościowa np. w listach, przy powitaniu«: Nie wszyscy ludzie do iednych Kościołow/ abo Zakonow maią affekt. SzemGrat 350. A zem tego X. Biskupa [Kujawskiego] wspomniał przydam oraz o niesłychanem iego ku nąm affectie. OpalKListy 284. [Herb] Lwowskiemu Miastu Nadał Systus 5 Papiez z Wielki Łaski y affektu przeciwko Miastu temu dla Zasługi przeczyw Kosciołowi Rzymskiemu. HerbOr 251. NaSeymiku Gromnicznym byc nie mogłem dlapodziękowania za dobre Afekta. PoczOdlPam 121. TuRaduł swą zyczliwosc, y affekt nie zmierny Przeciwko nam wyswiadczy, wPrzemowie obszerny. PotWoj 168. Po przywitaniu i oświadczęniach afektu, pierwsze pytanie, co słychać? co za nowiny? MłodzKaz I, 1. De Reliquo w zwykłym moim y nieodmiennym affekcie pisze sie we Gdansku dj 10 Marty 1705. RadziejKor 137v. X[ię]żna IEymC Sama pisze List z klarygacyą prawdziwey przyiaźni y afektu. SapADiar 173. Iuż postanowieni Hetmani y Kanclerze każdemu potrzebni, każdy się o ich przyiaźń y afekt stara. KonSRoz 87. Byle [królowie] zawsze pamiętali, że nie przez urodzenie swoie, ale przez nasz affekt korony nabyli. LeszczStGłos 26. BRITANICUS RYBA [...] Człeka do siebie wabi, iako mu prezentuie affekt y przychylność, tak nic się złego nie spodziewaiącego pożera. ChmielAteny1755 I I, 525. Na Kazaniach Warszawskich, często oświadczałem miłość moię, y affekt gorący do Vniey ś. w Ruskiey Religiey. BirkRus F.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w afekcie być u kogo (sz. zm.) »mieć czyje poparcie, cieszyć się czyją życzliwością, przychylnością«: Matka Jego [krewnego Radziejowskiego] Towiańska w wielkim affekcie będąca u Prymasa dziwnie exagerowała owę urazę i buntowała Sapiehów. OtwFDzieje 38. Poki authoritas Senatu u młodszych w obserwancyi, młodsi u starych w afekcie, [...] poty Oyczyzna y pokoiu szczęśliwa, y na woynie nieprzyiacielowi straszna. DanOstSwada 8. ◆ komu afekt konformować »sprzyjać komu, być komu życzliwym«: Swiatu Całemu ta Panna [znak Zodiaku] dobrze czyni Dopieroz Swoiemu kto się iey konterfektem wiernie tytułuie Temu Specialiter affekt konformuie. PasPam 272.

◼ Przenośnie: ◼ Nie moze kolorowany affekt [...] na ty probie Się popisac gdzie nie przyprawna Uprzeymosc stuki Swoie grontownie Zasadziła Nie ma tam Mieysca Nieszczeroscy. HerbOr 246.

4. »zamysł, zamiar«: Iusz się tego nimal pewnie spodziewac, [...] ze się nieodmieni w affectie Swym w dom nasz ow Cawaler. OpalKListy 111. Najświętszy Sakrament bierzemy/ nie tym affektem y umysłem abysmy nim posileni/ iako Zbawiciel nasz dla nas y w nas; tak y my w nim y dla niego żyli; ale pono często żebysmy albo ludzkim oczom/ albo [...] prożney o nas opiniey dosyć uczynili. BujnDroga 238. Kiedy się przenosiny dłuzey, jak tey Xięzniczki był Affekt, przewlekały, więc się Zaslubioney Zaslubienice pytał [Karol VIII], jezeli by od paktow małzeńskich Z Przyszłym małżonkiem Swym Zawartych odstąpiwszy Z nim matrymonium Inne chciała. IntrHist 206-207.

5. »ustęp tekstu mówionego lub pisanego, oddziałujący szczególnie na uczucia słuchacza lub czytelnika«: Piękne i żywe traspozycyje, gęste erudycyje rozsądne wedle miary słów przybranie, akcentów i affektów zgodne pomiarkowanie [...] Coż nad to milszego czytać się może. LubSArtPol 216. Kiedy teraz na swieze mieysce moie, ta bardziej Połoznica nizeli Zona twoia nastąpiła tedy zaraz wszytkie dobre porady moie ztępiła y afektami swoiemi tobie pochlebnemi wszelką twoią fortune zagubiła. SzołHist 15v.

# Użycia metajęzykowe: # Substantiva nomina. [...] Affekt Aforyzm Alchimia. WojnaInst 157-158

Słowniki:
SXVI, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują w in. zn.
SStp, Kn nie notują

Formy: lp D. afektu; B. uż. nżyw. afekt; N. afektem; ~ lm D. afektów; B. uż. nosob. afekty

Etymologia: <łac. effectus>

Znaczenia:

»wynik, skutek«: Serca truchlałe trworzył [kometa] ominuiąc niedobre affekty ktore potym nastąpiły. PasPam 188v. Pan Dobrotliwy około tego pracował ze by był po trzech zerwanych Seymach ten przynaymniey Czwarty do Szczęsliwego przyprowadził affektu. PasPam 215v. Ziachało się barzo wielu Filozofow, y nie mało Astronomow dla dokończenia Affektow w mianowaney materiey. AndPiekBoh .

Słowniki:
SXVI (supl.) notują
SStp, Kn, T, L, SWil, SW, SJP nie notują

Formy: lm M. mos afekci; ~ odmiana niezłożona lp M. m afekt

Znaczenia:

»sprzyjający, życzliwy«: Był ten basza [Daud] dziwnie Książęciu afekt, co barzo bolało Dziurdziego. TwarSLegK 124 marg. Chce [Weweli], żeby mu to Książę tu nagrodził wiadome prace jego [...] Ja [mówi książę] że żadnych ze skarbu pieniędzy tu nie mam, własnej oprócz szkatuły [...] będę zatym u ciebie słusznie wymówiony. Dług ten pokaż, komu chcesz. Wolno wezyrowi, wolno by i samemu nawet cesarzowi [...] Z czego źle Greczyn afekt [...] wartę i pokojowe zbiegszy iczogłany, wnidzie do Husseima tym jadem miotany. TwarSLegK 209. Daley mowi Pharao [...] maiąc tych trzech [kanclerza, hetmana i kapłana najwyższego] po sobie, będę spokoynie Panował. Ale by dobrze oni mnie byli afekci, życzliwi, chętni. MłodzKaz I, 420.