Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »działanie, czyn, czynność; uczynek«: W prawdziwym kochaniu i wielkiej pasji et les choses minimes mogą uczynić jalouzję, a jedna akcja, wejrzenie, słówko perswadować odmianę. SobJListy 285. Ponieważ zaś z tychże inkwizycyi pokazało się oczywiście, że wszystka okazyja i początek zabójstwa jest z Tanki, Waśka Śpiewaka żony do której w zły sposób zbiegły Petro Barniak chodził i tam się z nieboszczykiem Ciekleniakiem najpierwej pobili, zaczym że ta [kobieta] przeciwko przysiędze małżeńskiej i boskiemu przykazaniu czyniła, prawo ją być winną uznaje i nakazuje, aby za te swoje niecnotliwe akcyje i postępki sześćdziesiąt plag przy prawie wzięła. KsKlim 366. Coż bowiem zátrzymuie żywioły w zmieszáney rzeczy, tylko duszá. Ztąd duszá iest początkiem ákcyiey wszelkiey, ále ciepło, ábo duch iest instrumentem: bo są w mocy dusze, á nie w mocy samego siebie. AlbSekr 217. Woiewodzina Matka Szłysząc tak wiele chwalebnych Akcyi iego dawno go nie widząc, zyczyła sobie iako Matka aby się widzieć mogło y z niego się cieszyc y przeto prosiła Męza aby go do domu choc na czas sprowadził. HistŚwież 426. Ani tobie mam za złe Stanisławie młodszy, że nie doszedłszy lat i miary swojej niedojzrałym nasieniem swoim tak bardzo szafujesz, w akcyjach lubieżnych zbytkujesz, podniebienia i nosa nadwerężyłeś, podwiki i burdelu wszetecznie pilnujesz. MałpaCzłow 212. Król s.p. Jan III znosił cierpliwie te akcye Sapiezyńskie z dwoch wielkich racyi nayprzod uchodząc domowey woyny. OtwFDzieje 44. Iakoż w każdey akcyi przy wolności, znayduie się ochota, przy ochocie emulacya, przy emulacyi doskonałość. LeszczStGłos 102. Na koniec po przepędzonym na tronie 52 Roku Przeniosł się [Bolesław Wstydliwy] po zapłate swiątobliwych akcyi Swojch do nieba. MikSil 252. Parobek jeżeliby takową akcją zrobił [spowodował ciążę], połowiczną sztrafę dać powinien, co gburczyk. OrdPoznKutrz 269. Daiesz W. K. Mć P. N. M. we wszystkich akcyach, we wszystkich rządach sprawiedliwości swey dowody [...]. GazPol 1735 68 2 nlb. Nie powinien Astrolog z Gwiazd formowáć reguły życia y ákcyi Człowiekowi. DuńKal P. [...] iednaż dusza według determinácyi swoiey y istoty iest początkiem złych álbo dobrych akcyi. BystrzInfCosm D2. Satius rozumiałbym zostáwić to Historykom, ktorzy niepochybnie pisać będą o naszych teraznieyszych akcyach, co kiedyś o Rzymskich. DanOstSwada I, 23. [...] do odpráwowania wielu ákcyi słábości nog znaczną przeszkodę maią. VadeMed 207.

2. »czyn wojenny, zbrojny, bitwa«: Jeżeli za taką naszą akcję gdzie tak wiele zacnej trupem padło szlachty, powinniśmy odpadać od koni, a potem być pośmiewiskiem? SobJListy 529. Akcya przykra;/ zginął w tey Bitwie, (Potrzebie.). ErnHand 36. Potyczka tak bardzo/ Zwawa była y kiedy na niey godzin kilka w jednym Impecie Strawiono, Sasi pole Cesarskim Zostawić musieli; Podczas teyze Akcyi Elektora w niewolę wzięto. IntrHist 220. W Szwecyi na naysławnieyszych akcyach będąc, y przy oczach Krolewskich wiele dowodow serca y dzielności dawszy, Gieneralskiey dosłużył się rangi [Poniatowski]. KonSRoz 14. [...] spodziewać się trzeba akcyi iakiey w tamtey stronie Cesarskich z Francuzami [...]. GazPol 1735 66 8 nlb. Po tych nád ludzi góruiących akcyach, blisko gor Greckich Thermopylae nazwanych od 4. tysięcy Woyska Ateńskiego [...] odniosł klęskę [Kserkses]. ChmielAteny II 581. Arnold de Vietinghoff kontynuował żwawie rospoczętą z Litwą woynę, y pospołu z Pruskiemi Krzyżakami w Roku 1361. w walney akcyi, która z poranku aż do ćiemney nocy trwała, zbiwszy nieprzyjaćiela Xięćia Kieystuta w niewolą zabrał, y w Margenburku osadźił, zkąd Kieystut podkupiwszy straż w habićie Krzyżackim szczęśliwie zemknął, y straż sama z nimże uszła do Litwy. HylInf 49.

3.med. »czynność, funkcja organów wewnętrznych«: Pełności [humorów] przyczyny są [...] utrácenie ákcyey żołądká, y kiszek, ták że chory áni trawić, áni pozbywáć z siebie exkrementow może. CompMed 126. Lubo się [sok żołądkowy] wielekroć Circuluie, y dilátuie, iednak go serce do swey doskonáłości, y subtelności swoią ákcyą przywieść nie może. CompMed 632. Gorączka [...] rozchodzi się po cáłym ciele y akcye przyrodzone, rożnemi áffekcyami ktore symptomáta zowią, obrázá. VadeMed 247.

4.prawn. »sprawa sądowa«: Akcya/ Mam ákcyą przeciw komu/ v. Spráwá sądowa. Kn 9. Bączalski rzeczony [...] poialbel Szworską pod Piotrkowęm [...] ta oyca sue[g]o Sworskie[g]o zabieła; bela oto Actia [...] wpiotrkowie A[nno] 1634. TrepNekLib 19. Rádziwiłowi/ gdy sobie vprosił u Cesarzow Titulum Principis, dáno oto Actyą/ przed Krola Zygmunta Stárego. GrodzPrzes C2v. Goszkowski [...] Intentował Mi Akcyią do Sądu Woyskowego o zabicie Brata Rodzonego. PasPam 102. Wystąpił Iąn Lach proponował przed urzędęm actią, prosząc aby mu wroczono to, co dał za zarębek oyczu Zygmuntowi. KsKasUl I, 328. Nadto należą do wyższego Prawa wszelkie Civiles y pospolite akcye, luboby się w naszym sądzie odprawiły, albo też na nie dekret zaszedł. ArtWoj 102. Akcya, sprawa sądowa. gerichtliche Sache. procèdure; action; procès. § mam akcyą przeciwko niemu; akcyą komu intentować. T III 3.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ akcja prawna: Egzorbitancyje nas i bracią naszę ichm. panów dissidentes in religione Christiana zachodzące i naprawę ich J. K. M. i ordinibus Regni proponentur ichm. panowie posłowie, i aby według deklaracyjej zjazdu electionis teraźniejszego K. J. M., p. n. m., i dawniejszych konfederacyj uspokojone były i akcyje prawne in causa religionis jm. panu Orzechowskiemu od jm. ks. dziekana chodelskiego do ziemstwa lubelskiego intentowane, aby zniesione były, instabunt ichm. panowie posłowie. AktaKrak II/2 495. ▲ akcją złożyć na kogo »wytoczyć komu proces«: Chciał bel pozywać o to y Aktia na sliachtę te[g]o swe[g]o bobicia [pobicia] złozyć. TrepNekLib 209 [208v].

5. »gestykulacja, mimika«: SINGERIE [...] Gesticulationes simiarum. PODRZEŹNIANIE Jesta małp. SINGERIES [...] Mimica gesticulatio. Scurviles joci [...] BŁAZNOWANIE kuglowanie letkie ákcye ludzi letkomyślnych. DanKolaDyk II, 498.

6. »przedstawienie sceniczne«: Plac teatrowy zdał się mały, ale skoro przyszło do akcyi, zapony albo zasłony one zniknęły, a morze wielkie otworzyło się. SaracJagRugTur 7. Osoby przedniejsze narodu polskiego, które na tej akcyi przy królewiczu j. m. we Florencyi były. SaracJagRugTur 34. Akcyją Jaś miał w mięsopusty, na której satis bene se gessit, tylko że nie tak pronuncyjował jako Niemcy, że nie mówił „szpes” miasto „spes” [...] poczęli się byli natrząsać [...]. ŁugowPodr 100.

7. »uroczystość, wydarzenie«: [...] ná kturą przemowę Biskup Doranze imieniem Xiężny odpowiedźiał po Łácinie/ nie mniey rozsądnie y wymownie. Po ktorey Aktia się kończyłá nowymi Ceremoniámi/ ábo ráczey complementámi/ Bo ich Xiężná prowádźiłá áż w poyśrzodek sale/ y tám zostáwiłá wszytkę ássistentią in suspenso; Rádośći (pátrząc ná dowody mágnificentiey ták walecznego Krolá) smutku záś; z stráty świątobliwych przymiotow/ cnot wysokich/ y pięknośći nieporownáney tey Xiężny. WjazdPar b3-b3v.