Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »czynność publiczna szczególnej wagi, uroczystość państwowa, rodzinna, religijna, ceremonia«: Wtym kśiądź Cárdinał di Gioiosá [...] dał Krolowey cáłowáć Reliquie święte/ mowiąc modlitwę temu Actowi przynależáiącą. JudCerem B. Nowochrzczeńce/ Tatary/ Zydy/ gdy się do wody świętey y do kościoła ś. Katholickiego prosili/ prowadził [ksiądz Skarga] z wielką ochotą/ wezwawszy do tego Aktu asistentiey ludzi wielkich. BirkSkar 16. Ludzie [...] obaczywszy zrozumieli/ przenoszą Reliquiae sługi Bożego. A gdy się dzień uczynił/ lud wszystek z świecami y kadzidłem na akt tak Święty przyśpiał. KalCuda 98. A gdy brała Habit zakonu Dominika ś. widziała obecną Krolową niebieską/ ktora bytnością swoią zdobiła y Akt ś. y intencyą potwierdzała. OkolNiebo 82. [...] Zoná Posłá do Krolá Polskiego/ przy tym Akćie rowno z drugiemi byłá [...]. WjazdPar b3. Kozak immediate przed Actem Krzcin Samych z nią [szablą] przyiachał. OpalKListy 417. Wszystkich [...] ktorzy ku temu actu się zesli Chmurą Zawiedła Oczy płaczem Napełnieła [śmierć]. HerbOr 524. A iż na te dwa akty [weselny i pogrzebowy] rożney kondycyey y Stanu ludzie z rożnymi humorami [...] zieżdżaią się rożne też bywa dokończenie: a czasem iednego do grobu włożą/ a dwoch na placu położą/ ieden się weseli/ drugiemu się smutek urodził. HercBan 4. Po tym Akcie [koronacji] vdáł się Krol ná modlitwę. MerkPol 224. Die 27 Septembris odprawował się wjazd króla I Mści nowo obranego [...] przeciwko któremu wyszło wojsko nie małe, ludu pieszego i konnego ozdobnie strojnego i umyślnie do tego aktu przybranego. MarkZap 66. Osobom duchownym od Boga zgoła nie iest zakazano/ żeby nie mieli na Ucztach/ Weselach/ y przy innych aktach wesołych bywać. GdacPij 32. Bydź wezwanym na wesele, znaczy, że wezwany człowiek był znamienity, pozorny [...] na akt taki tylko zacnych ludzi proszą. MłodzKaz II, 95. Bez zadnych Przyiacioł y zwyczaiow takiemu aktowi przyzwoitych, przy samym tylko Brutusie Szluby małzenskie z Marcyą [...] do domu swoiego y Stanu Małzenskiego przyiętą potwierdził [Calv]. SzołHist 12v. Imieniny żenie mojej na św. Teresę sprawowałem, ichmość pp. sąsiad na ten akt mając u siebie. ZawiszaPam 103. Władysław 4 [...] był koronowany [...] Przytym Iąn Olbracht Brat iego na Biskupstwo Krakowskie wiechał ktore Akty Pogrzebu, Coronatiey y wiazdu Biskupiego razem sie odprawowały. KomonDziej 128. Poczęli [konfederaci warszawscy] niby od owego fundamentu, ktorym Szlachtę uwiedli do konfederacyi to iest traktuiąc o Pokoy z królem Szwedzkim naktorego Akt zesłał Szwed Kommissarza swego. OtwFDzieje 127. Zálecony wcześnie publicznemi procesámi od I. W. N. Pásterzow Páństwá Polskiego wydánemi Akt koronácyi, zaczynáć się máiący dniá 15. Sierpniá, w Roku 1727, z odpustem zupełnym przez cáłą tygodniową oktáwę od Stolicy Apostolskiey nádanym. RelKor A2v. 1713 Dnia 16go sierpnia odprawił się akt solenny wjazdu do katedry swojej JMści X. Jana Skarbka [...] Kazał na tym akcie u fary X. Wolski Ordinaryusz Jezuita. KronZakBarącz 178. [...] Poseł Perski [...], u Nayiaś: Imperatorowy Ieymci [...] miał audyencyą przy zwykłey temuż Aktowi ceremonij [...]. GazPol 1735 39 4 nlb. AULIQUE [...] Acte de Theologie [...] Aulica [...] AKT publiczny Teologicznej dysputy, ktorą na Sali Arcybiskupstwa odprawuie ten, co Doktorem zostaie. DanKolaDyk I, 152.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ akt pogrzebowy (sz. zm.), akt pogrzebny (sz. zm.), akt żałobny (sz. zm.), akt żałosny (sz. zm.), akt funeralny, ostatni akt, smutny akt: Potym połog nastampi niebogi, zaczym musiałby się ten Act pogrzebowy zewlec asz do Pułroku. OpalKListy 78. Pogrzebowy Akt na dzień 26 Kwietnia w-Kościele Lubaszkim złożyliśmy. PisMów II 306. TURKUS, po łáćinie po Turcois, ktory od Páná iednego noszony w pierśćieniu, zá żywota iego wesoły prezentował Kolor, á tylko co Pan z tym sie pożegnał świátem, niby Panu condolens, smutną figurę pokázywał, y spadał sie; ále po Akćie pogrzebowym y Fortunie Nieboszczyká dysponowáney innemu dostał sie Panu, znowu wesołość y całość miał przywroconą [...]. ChmielAteny1745 I 561. Dysponuię drogę moię na Częstochową [...] wczesnie wyiachawszy abym wczesnie stanął wKrakowie to iest ante 20 Iuny w ktory dzien pogrzebnemu Actowi naznaczony. OpalKListy 166. Co się tknie Aktu tego Pogrzebnego/ chętnie się rad na czas naznacżony [...] stawię. DobrPol II, 198. Do tego Aktu żałobnego Pokrewni y Przyjaciele bliscy słusznie zaproszeni być muszą. DobrPol II, 194. Sciany Kościelne począwszy od Ołtarza Obiciem axamitnym czerwonym z Herbami [...] Skolligowanych Domow piekną żáłobnemu Aktowi czyniły apparencyą. GazPol 1735 75 4 nlb. Krewni [...] te mu [Zygmuntowi III Wazie] Ostatnią posługę z Serdecnym zalem oddaią y WM Swym Msci P. Zemną pospołu Uniżenie dziekuią, Ze Się WM na ten akt Załosny Stawieli. HerbOr 306. Nazaiutrz była Msza spiewana, tak się ten załosny act skonczył bez stipy. VorLetSkarb 181. Wszyscy ią [Fascelę] godną srogiey smierci czynią, Y w zgromadzeniu wszytkich Łotrow walnem, Miec ią [śmierć] naAkcie będzie funeralnem. PotSyl 87-88. Imosc WM MM. P. za ten ostatni acht oddany podziekowawszy Na załobny chleb zaprasza spodziewaiąc się ze zalu tego Nieco swoią przytomnoscią uskromic y Umitigowac będą mogli. HerbOr 393. Na tym smutnego aktu dzisieyszego placu stanąwszy, zkądbym mowę moią zaczął, nie znaiduię zgoła, czy żałować mam straty zmarłego Siestrzeńca mego [...] czy utrapionego [...] Rodzica cieszyć. DanOstSwada VI, 11. ▲ akt weselny (sz. zm.): Przy Akciech weselnych, iáko v nas ták y v Pogan,łożnicá bywałá dla stádłá nowego. OvOtwWPrzem 38 marg.. O tym na wszytkich Aktach weselnych Piesni y Himny skłądano spiewano. PotPrzyp 11. Ciebie tez węselnego aktu uczynięmy uczęsnikięm. PasPam 77. Kuchmistrz [...] powinien [...] vmieć też zażyć czasu Weselnemu Aktowi służącemu/ y Pogrzebowemu. CzerComp 92. Przyiechał ImPan Sędzia Bracławski Marykoni obliguiąc abysmy byli na akcie weselnym Iego Corki. SapADiar 132. Tak więc bywa w tych ordynaryinych Weselnych Aktach, ześmy zwykli od Kandydatow Naszych perorować wysokie im przysposobiaiąc Elegia. DanOstSwada II, 5. ▲ akt sejmikowy, akt sejmiku: Skrzynka owa, w której wota będą na kartkach [...] oddana będzie [...] do zakrystyjej w kościele aż do skończenia albo zerwania drugiego aktu sejmikowego. KarSEgz 55-56. Choć się akt powtórny sejmiku na jakim artykule albo punkcie zerwie, to przecie posłów będzie miało województwo albo ziemia [gdy się ich zawczasu wybierze]. KarSEgz 55. ▲ akt elekcjej, akt electionis: Rozumiałbym rozdzielić akt elekcyjej posłów od aktu pisania instrukcyjej i niechajby najpierw odprawiła się elekcyja posłów. KarSEgz 55. My dygnitarze, urzędnicy i rycerstwo województwa krakowskiego [...] zgromadzeni, jako [...] doszedł do ręku naszych akt electionis [ króla], przeczytawszy w nim asekuracyją jakąś sum pieniężnych [...] bez pozwolenia naszego [...] zanosiemy [...] protestationem. AktaKrak II/1 376 - 377. ▲ akt koronacjej: Muza z Helikonu na wieczny aplauz wjazdu i aktu koronacjej [...] Augusta II. SchedMuzaBar II 374. ▲ akt wjazdu króla: Akt wjazdu po koronę Augusta wtórego, króla polskiego. SchedMuzaBar II 374.

2. »czynność, czyn, dzieło; zdarzenie«: Gdy przystąpiem do tego Actu szcżęśliwego/ Nieprzyiaćielá przodkow bárzo potężnego. Acz był od pierwszych Pánow znácżnie poráżony/ Iednak przedśię ná głowę nigdy zwyćiężony. Choćiasz się záwsze ktemu żnácżnie przykładáłá/ Y práwie mocą o to Koroná kuszáłá. HofmańPor Aiji. Bostwo [...] żadnym Aktem albo przymiotem zaciągnąć się nie może do tey albo do drugiey osoby. KorRoz 33. Akt pocałowania malusienki iest, ale domyslic się sami mozecie, gdy nieprzystoyny y nieprzyzwoity iak duszę zabiia. OblJasGór 24v. Ten twoj Akt wspaniały Wyświadczony po Pańsku mnie, godzien swey chwały, Ześ oczu twych na podłe szaty niezasłonił. DamKuligKról 37. Ręką dobywszy Pałasza, akt światu wystawiłem Rycerski. AndPiekBoh 53. Przyiechawszy na Mochnaczkę [...] po tym akcie niedobrym spytałem sie Garbery, co tu słychać, ktory Garbera odpowiedział, że nie dobrze, bo tu sąsiada naszego wypieczono. AktaMusz 65. Iuż tedy rzadko albo nigdy Kontrakty nasze mogą się zwać, Actus bonae voluntatis mutuae, aktem z obopolney dobrey woli. JabłSkrup 77. Absalon [...] pierwszy Akt zaczął kryminalny, Napadszy żony Oyca. DrużZbiór 115. Uczynił [Syrmpan z Siedmiogrodu] akt barzo wielki, y godny Szlachetnieyszy osoby y pamięci wiekuistey. TylkStrom 126.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ straszny akt: A ten sąd przypadnie na ow dzień/ ktory sam Bog [...] na ten straszny akt naznaczył. BujnDroga 134-135.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ ostatni akt życia »umieranie, śmierć«: Z táką rekollekcyą z tego świátá zeszłá [księżna de Oranges]/ że wszytkim/ ktorzy około tego ostátniego Aktu iey życia byli/ dziwowáć się przyszło/ y oraz zbudowáć z meżnego y rostropnego vmysłu tey Xiężny przy ták strászney przepráwie. MerkPol 82. ◆ akt uczynić z kim »rozprawić się z kim«: Domówiwszy się tego u mnie [Mikołaja Zebrzydowskiego], żem ci autory powieści twojej mianował, i tam zaraz deklarowawszy się, iż z niemi sobie akt o to uczynić chciałeś, teraz co inszego o tym niewstydliwie twierdzisz. ZebrzMyszkZatargCz II 194. Deklarowałem się [M. Zebrzydowski], żem naprzyszłym sejmie miał sobie z niem akt uczynić. ZebrzFundCz III 341.

3. »modlitwa; czyn o charakterze religijnym«: Po odprawionej sprawie iakiey swieckiey, zaraz do Boga serce swoie obracała przez modlitwę y akty rożne. NiesKor II 498.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ akt skruchy: Mowił [ksiądz Piekarski] potym z nami Akt Skruchy. PasPam 58. ▲ akty miłości: Psalm czwarty Akty Miłości ku Bogu. ChrośZbiór Cc4. ▲ akt pokory: A ieżeli zaś przedcię gromadzisz się do służby Bożey iakokolwiek, uczyń w przepaści uniżoności twoiey Akt pokory. MłodzKaz II, 276. ▲ akty pokuty: Uczynił [król Antioch] niektore akty pokuty naprzod uznał siebie, że iest człowiekiem śmiertelnym, y wielkiem grześnikiem. TylkStrom 33-34. ▲ akty strzeliste (sz. zm.): 1 Akty strzeliste, słuzocze do zabaw koszdego dnia. SzumInw 74. JACULATOIRE [...] STRZELISTE akty ku Panu Bogu z gorącości ducha y z całego serca pochodzące. DanKolaDyk II, 135. ▲ akty zbawienne: Resolute na Smierc [...] poszedł [Sebastian Dobosowic-Gruszecki] czytaiąc sobie sąm Akty zbawienne głosno. KomonDziej 211v. ▲ akty nabożne: 1 ksioska, Akty nabozne iędne oprawne, a drugie nieoprawne. 1 Akty codzienne. SzumInw 74. [Tytuł:] Akty nabożne do ran [...] Ukrzyżowanego Jezusa. AktNab k. tyt.

4.prawn. »czynność prawna, sprawa; dokument urzędowy będący jej efektem; w lm: zbiór dokumentów«: Spisowano/ Chorągwie także woienne/ Akta/ Protokoły/ Lupy z woiowanych Narodow. WargRzym 12. Akt [...] vide Spráwá. Kn 5. Akta/ Księgi spraw/ abo prawne [...] v. Metryka. Księgi wielkie/ regałowe/ pargaminowe/ gradały. Kn 330. Sczego fałsz znac bo po tey datie przywileiu dobrze posliedz noty wakciech Krakowskich są częste, co Oyca ich mikołaia fanat[us] pisano. TrepNekLib 23. Proszę WMM-o MPana iako mniey nisz ia pod te czasy zabawnego abys y pracy y papiru nie załuiąc wypisał mi wszystkie Acta Coronacy Krolowey Imci. OpalKListy 358. Andrzey Borowicz Pysarz tego Aktu Ręką własną [podpisał]. RegTow 75. My Krol za ustnym i oczewistym osoby [z] wierzchu mianowaney prziznaniem te sprawe do act Cancellariey Naszei wpisac [rozkazaliśmy]. VorLetSkarb 210. Akt Testamentu nieboszczyka P. Sawickiego roznym osobom nalezącego. DekrŻmud 232v. Wczorá conclusum, áby Biskupom restituatur locus inter proceres Regni, in Camera Parlamenti superiore, á żeby ten ákt był konfirmowány od wszytkich trzech Stanow tey Korony. MerkPol 291. Sąd [...] Rozkazał pomienione przywileje [...] w akta wpisać. InwPuck 151. Oblicznie przibywszy do akt ninieyszych wałaskich zywiec[kich] pracowity Krzistof Midor [...] zeznał. KsŻyw . Agitował się ten Akt Kilka Niedziel nasi Kommissarze na tym stali, żeby niczego nie tracić. OtwFDzieje 99. Nasi krolowie, przez to byliby nie iako w dependencyi Rzeczypospolitey, ktorey supremam authoritatem nie możemy dosyć we wszystkich aktach denotare. LeszczStGłos 35.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ akta grodzkie: Podpisać ono [pismo] i pieczęć do niego przycisnąć zleciliśmy, a żeby do wiadomości ludzki tym prędzej przyszło do akt grodzkich wszystkich województw za poruczeniem i staraniem naszym rozesłano, aktykowano i publikowano być ma. AktaPozn I/1 342. Fogielweder Miesczanie Crac. beli przezuiska o tych y w Actach Grockich Crac. A. 1504. TrepNekLib 84v. Aby PRAWA [...] in facii Senatu czytane, od Marszałka Poselskiego podpisane, do Aktow Grodzkich, albo do Metryki Koronney podane były. ChmielAteny II 404. ▲ akta miejskie: A iesli by sie Kapłąn trafił z Domu y Rodzaiu Wiecorkow aby bliszy był tey Praebendy, Zapiszem Akt Mieyskich zawarowano KomonDziej 187. ▲ akta trybunalskie: Ex ratione pogorzenia aktów trybunalskich [brak dokumentów]. MatDiar I, 770. ▲ akta ziemskie: Także de Giebułtów pisał się Wężyk Bernardus. O tem w tych ze Actach Zięmskich Crac. TrepNekLib 94v. ▲ akt darowizny: We dworze jaśnie oświeconego książęcia jegomości stał sie akt darowizny przy jego bytności, jego miłości pana Jana Dziećmiarowskiego starosty uszewskiego. ActScabVet 117. ▲ akta duchowne: Probosc Zywiecki otrzymał Confirmatią Przywileiu Naiasnieyszego Iana Kazimierza Krola Polskiego w Consistorzu Krakowskim na Kaznodzieystwo Zywieczkie[...] y to w Akta Duchowne wpiszano iest. KomonDziej 163v. ▲ akta graniczne: Acta Graniczne Nagrodzie Babinskiem na wierzbie fundowal [Stanisław Matuski] do reuidowania ich. AktaBab 24. ▲ akt prawa: Przy ktorym [pisarzu] akt sie zaczyna prawa w zamku ziwieczkim przy popisie d[ie] 16 may mansis [16. V] 1718. KsŻyw 98. ▲ akta radzieckie: Te manifestatiom wmcią podaie, ktora aby do act radzieckich wilenskich prziięta, i mnie extractem wydana była prosze. VorLetSkarb 135. ▲ akt rokoszowy: Akt rokoszowy z dnia 24 czerwca 1607 r. RokZebRem III. ▲ akta Rzeczypospolitej: REGENCI powinni Aktów Rzeczypospolitej pilnować Koronni Koronnych, Litewscy Litewskich. ŁubHist 217. ▲ akta synodowe: [Tytuł:] Roku tysiącznego sześćsetnego pierwszego, dnia 20 miesiąca czerwca w synodzie lubelskim ten dekret bracia ministrowie [...] do akt synodowych wprowadzają. AktaSyn III, 223. ▲ akta kapturowe: A te akta kapturowe po koronacyi szczęśliwej nowego Pana da Pan Bóg skończone ręką IMć p. marszałka tych sądów podpisane do grodu oddane być mają. LaudaHal24 1648 71. ▲ akta komisarskie: Mają się o to pp. Posłowie starać aby constitutione publica zawarta była droga instygatorowi koronnemu i komukolwiek, który [by] [...] chciał akty komisarskie wedle prawa uczynione [...] labafektować i wzniżać z założeniem peny piąciu set grzywien. LaudaWisz20 1628 270. ▲ akt Konfederacji Generalnej: Akt Konfederacji Generalney na ktorą Stany Rzczyposp: sprowadziliśmy […] w Seym Walny sześć niedzielny obrociliśmy […] na nim […] postanowiliśmy konstytucye. VolLeg V 57. ▲ akta publiczne: [Tytuł:] Akta publiczne ds. interessu Ordynacyi Ostrogskich. AktaPub k. tyt.. ▲ akta Stanów: [Tytuł:] Akta Stanów Wielkiego Xięstwa Litewskiego 1698. AktaStan k. tyt.. ▲ akta wieców walnych: Akta wieców walnych (w konstytucyi anni 1423) pod kluczmi sędziego, podsędka, pisarza maja być chowane. PodPop 33. ▲ akta zapisowe: Pan pisarz [ziemski, Jakub Chwalibóg] [...] ma [...] do krakowskich naprzód ksiąg ziemskich przystąpić, a począwszy od początku ksiąg [...] co są porządnie pisane i oprawne tj. wszytkie akta zapisowe, jako są donationes, resignationes, venditiones, reformationes, reemptiones, divisiones, actus graniciales et commissoriales i insze wszytkie prócz sądowych przepisać. AktaKrak II/1 342.

5. »część utworu dramatycznego«: Akt II Wyraza piekło infestuiące Elizariusza dla cnoty. KodKon 141. Akt w komedyey. Kn 5. Roderik Comedia Akt I, Scena I. CorMorszACyd 105. INTERMEDE [...] INTERMEDIUM część aktu sceny między Aktami wyprawuiąca się. DanKolaDyk II, 167.

◼ Przenośnie: ◼ Sczodrobliwy Piaście Krolu Polski/ iuż po iednym akcie muzyka zagrawa. WojszOr 210.

6. »przejaw, objaw czego, funkcja«: Wiele ma aktow rozum? Trzy. Pierwszy się zowie prostym uznaniem, gdy rzecz poznawa iakoby tylo na nię patrząc a nic o niey nie sądząc ani z niey do inney się udaiąc poznania. TylkRoz 301. Akty zaś witalne tey potencyi [apetytu] są materyalne żądze y chuci. BystrzInfCosm F3v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ akt rozumu: Akt [...] akt rozumu. T III 4.