Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ALEMBIK, ALAMBIK, *HALEMBIK

Słowniki:
SXVI (alembik), Kn (alambik), T (alambik, alembik), L (alambik, alembik; XVII-XVIII), SWil (alembik), SW (alambik, alembik), SJP (alembik) notują
SStp nie notują

Formy: lp M. alambik // alembik; D. alembika; alembiku; B. uż. nżyw. alembik; N. alembikiem; Ms. alembiku; ~ lm D. halembików // alambików // alembików; B. uż. nosob. alembiki; Ms. alembikach

Etymologia: <śr. łac. alambicum, z arab.>

Znaczenia:

1. »naczynie, aparat do destylacji«: To [zioła] w Balneum maris, to iest/ w kotle wody wrzącey/ Alembik wstáwiwszy wárzyć. SyrZiel 10. To iednák trzebá wiedzieć kiedy tę wodę będziesz dystyllował w Alembiku. SykstCiepl 135. Dystylowánie/ palenie wodék/ oléykow/ ábo zioł/ korzeni [et] c. ná wodki/ oléyki [...] Kápánie abo ciéczenie wodek z álambikow/ haec proprie est destillatio vel distillatio, non prior. Kn 158. Poci się krwią zmordowany [Pan Bóg]: Alembik, w którym ogniowa robota Płomienia, zbytniej, i wągla, miłości Wódki przepuszcza drogie i wonności. MorszAUtwKuk 219. W kuchni garniec gorzałczany z pokrywką, rurnicą [...] alembik z rurniczką o jednej rurce. InwKal I I, 198-199. Halembików 2; w jednym garcy 18, a w drugim 6, z rurkami. InwKal I I, 654. Powietrze obraca się w wodę, y wodá w powietrze. Pierwszey odmiany doznawamy w oknách się pocących; drugiey w álembikách páruiących, z ktorych tylko párá miasto wodki wychodzi. SolArch 137. Z tych exhalacyi y waporow iák z iakiego alembika, z ziemi wychodzących, zaczęły się rodzić mgły, chmury, pioruny [...] y wszystkie inne meteora. BystrzInfElem Cosm cj. ALAMBIC [...] Clibanus [...] ALAMBIK náczynie do distilowania. DanKolaDyk I, 75. Pokraiawszy drobno zioła; przedystylluy; z sklanego Alembika rano y wieczór po 3 łyżki biorąc. BeimJelMed 511. Alambik. Alembik. Destillir-Blase, Kolbe. vessie, alembic. [...]. T III 4. Alembik, vid. Alambik. T III 5.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ alembik chemiczny, alembik chymistów: CUCURBITE [...] (terme de Chymie) [...] TYKIEW Alembik chimiczny nakształt tykwy. DanKolaDyk I, 404. CORNUE [...] termes de Chymie [...] ALEMBIK Chymistow z recypientem w wodzie. DanKolaDyk I, 371. ▲ alembik miedziany z czapką: Alembik Miedziany z Czapką alias Kuchnia podróżna. ArchRadziw 1638 64, 17. ▲ alembik parający: Alambik. Alembik. Destillir-Blase, Kolbe. vessie, alembic. [...] alembik paraiący, z ktorego tylko para miasto wodki wychodzi. T III 4. ▲ alembik podwójny: Alambik. Alembik. Destillir-Blase, Kolbe. vessie, alembic. & [...] alembik podwoyny. [...]. T III 4. ▲ alembik podwójny w wodzie: Alámbik podwoyny w wodzié/ Diploma [...] Duplex vas [...] Balneum maris. [...]. Kn 5. ▲ alembik pojedynkowy prosty: Alámbik poiédynkowy/ prosty. Aeolipyla [...] Vesica metallica. [...]. Kn 5. Alambik. Alembik. Destillir-Blase, Kolbe. vessie, alembic. & alembik poiedynkowy, prosty. [...]. T III 4. ▲ alembik ślepy: Ocet [...] przecedzić [...] á potjm w Kukurbitę Alembikiem slepym nákrytą/ wlać. SyrZiel 232.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ z alembiku palić (coś): Bywa ták z liścia/ iáko z korzenia iego [omanu]/ Wodká dystyllowána: ták z osobná/ iáko społecznie tłuczone y ziuszone/á z Alembiku palona. SyrZiel 60. ◆ przepalić (coś) przez alembik (sz. zm.), przepalić coś w alembiku: Napoy zwyczáyny ma bydź Mleko Owcze, álbo Ośle, álbo wodá z drzewá Brzozowego [...] lubo samá przez się przewarzána, lubo przez alembik przepalona. PromMed 17. Weś Cynámonu [...] przepal przez álembik wolnym ogniem. CompMed 633-634. [...] przepal w Alembiku 4. Garce tey Wodki przy wolnym ogniu. BeimJelMed 392. Weźmi kwiecia y liścia Bzowego, posiekáy, náley wodą y przepal przez álembik, do przepaloney wodki włoż znowu świeżego liścia. VadeMed 55. ◆ z alembiku wypalić: Wziąć tych zioł [...] usiekáć drobno, z Alembiku wypalić, á ráno y ná noc w oczy puszczáć. SyrZiel 393-394. ◆ przepuszczać coś w alembiku, przepuszczać przez alembik: Trzeci raz może doświadczyć tey wody przepuszczaiąc onę álbo distilluiąc w Alembiku. SykstCiepl 76. Distiller des herbes, V. act. (En tirer le suc à l'alembic.) Succos herbarum subjectis ignibus exprimere. DYSTYLOWAC przepuszczać [...] przez alembik. DanKolaDyk I, 475. ◆ przepuszczanie czegoś przez alembik »destylowanie, destylacja czego«: DISTILLATION [...] (Expression par le feu du Suc des herbes) [...] PRZEPUSZCZANIE zioł przez álembik. DanKolaDyk I, 475. ◆ alembikiem wyciągać coś z czegoś, wyciągać (coś z czegoś) przez alembik »destylować, przedestylować co«: Piołynowa wodká ták z kwiatu iáko z nasienia y z młodego kłącza iego [...] przez ogień Alembikiem [...] bywa wyciągána. SyrZiel 355. Wyciągaią z Piołynu przez Alembik w kotle wody wrzącey wodkę, po ktorey odeściu, to co na dnie zostawa kálcinuią. SyrZiel 355. Distiller des herbes, V. act. (En tirer le suc à l'alembic.) Succos herbarum subjectis ignibus exprimere. DYSTYLOWAC [...] wyciągać przez álembik. DanKolaDyk I, 475.

◼ Przenośnie: ◼ Coż to jest, wieczny serc naszych chimiku, Że nic radości ten płacz nie przeszkadza, Z jednegoż cieką też łzy alembiku. LubSTobPol 163. ◼ Tak i ten [płomień miłości], co mię tak bezmiernie piecze, Wtenczas mi zniknie i wtenczas uciecze, Kiedy strawiwszy me wszytkie wilgości, Pośle do grobu z alembika kości. MorszAUtwKuk 183.

2. »płynna substancja, olejek leczniczy, wódka, otrzymywana w wyniku destylacji czego w alembiku; wyciąg«: LABORATOIRE [...] Chymica officina [...] MIEYSCE gdzie chimistowie topią y robią swoie alembiki. DanKolaDyk II, 182.