Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp, SXVI, L (XVI, XVIII), SWil, SW, SJP notują
Kn, T nie notują

Formy: (czasem nieodmienny) lp M. aloes; D. aloesu; aloes; B. uż. żyw. aloes; N. aloesem; W. aloesie; ~ lm M. uż. nosob. aloesy; B. uż. nosob. aloesy

Etymologia: <śr. łac. aloes>

Znaczenia:

1.bot. »roślina z rodziny liliowatych afrykańskiego pochodzenia, Aloë; sok z liści tej rośliny stosowany w medycynie oraz do wytwarzania wonności; prawdopodobnie także drewno drzewa Aquilaria agallocha stosowane w medycynie«: Aloes ták wiele ma być, iák wiele obu poślednich [szafranu i mirry]. PetrSInst C2v-C3. Może też miásto tych pomienionych Aloesu rozetrzeć/ pod tąż wagą. SyrZiel 570. Przydáią drudzy do tego miáłko tártego Aloes/ dla potężnieyszego wilgotności wysuszenia. SyrZiel 991. Czasem z fukiem mów, bowiem aloes brzydliwy, Rychlej pomaga, aniż sto dzbanów oliwy. SaadiOtwSGul 233. Ex aloes herba ex siccata [!], conficitur, aloes socoterina omnium praestantissima. Der beste Aloes. Aloes samo w sobie. GuldOn 33. Włoż weń [w olej] zywice i aloes z gruba tłuczony. SekrWyj 119. Likwor spędzáiący z oczu wszelkie błanki, zaćmienia, bielmá [...] Weźmi Tutiey subtelne [...] z wodką Rożaną utártey y wysuszoney, Aloesu przedniego, Kámfory, káżdego po ćwierci łotá. PromMed 29. Weś [...] Aloesu Succotrinum názwánego, Modrzewiowey gębki Agaricus zwáney. CompMed 667-668. ALOES [...] Aloe [...] ALOES Drze[wo] Indyńskie ktore iest barzo gorzkie y laxuiące. DanKolaDyk I, 86. Tam [w Gujanie] nie máło kupuią Jedwábiu, Bawełny, Cukru, Tutiunu, Drzewá Bryzelii, Alòésu, Balsamu... ChmielAteny II 674. Kiedy się Robactwo wspruchniałym Zębie zalęże; [...] zadne lekarstwa powszechne nic niepomogą. Lecz ie [robaki] przez swoiste lub specifica wykorzenić trzeba; iako to przez Dekokt z Kolokwintow; [...] Także przez Pigułki z Aloesu y Mirry preparowane. BeimJelMed 268. Item warz wodę z fusem oliwnym, przysyp aloesu tartego, iak się woda wpuł wywarzy, tą wodą samą nasmaruy skrzynię, od mulow ią uwolnisz. ChmielAteny III 462.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ aloes (czymś) wypłukany: Aloesu wypłokánego puł ćwierci łotá, Miodu białego pátoki cztery łoty, zmieszay y zápuszczay w kąciki oczu. PromMed 31. Weźmi Aloesu wodką Bábczáną wypłokánego trzy ćwierci łotá. VadeMed 127. ▲ aloes przyprawny albo płukany: Aloes lota et rosata. Gewaschen Aloes. Aloes przypráwny albo płokány. GuldOn 33. ▲ aloes hepaticum: Aloesu Hepatico [!] na proch ztartego [...] wsyp librę l. SekrWyj 118. ▲ aloes prawdziwy: Aloes succotrina. Des besten Aloes pulver. Aloeszu prawdziwego [proszek]. GuldOn 51. ▲ aloes wątrobny: Aloes epatica. Aloespulver. Proszek Aloeszu wotrobnego. GuldOn 51. ▲ aloes zwyczajny: Weźmi Aloesu zwyczáynego ćwierć łotá [...] uczyń bárdzo subtelny proszek, ktory wdmuchiwáy w oko z piorka. VadeMed 76. ▲ żółty aloes: Wziąć żołtego Aloesu łot/ Modrzeiowey [!] gębki puł łotá. SyrZiel 407.

◼ Przenośnie: ◼ Aloesie [Do Matki Boskiej], co w słodką mienisz gorzką wodę, Ty na napaść grzechową zdrową daj ochłodę. KochOgrTur 184.

2. »aromatyczna substancja z soku liści aloesu, kosmetyk, preparat do balsamowania; może także kadzidło z drewna drzewa Aquilaria agallocha«: Potrząsnęłám pokoj swoj Myrrą/ Aloesem/ y Cynámonem. BG Prz 7, 17. Wnidzie z nim [Paskwalina z Apollinem] do Pokoiu [...] dziwnie kosztownego Zkąd Mirrhy ią zálecą/ y niewymownego Odoru Aloesy. TwarSPas 66-67. Potym balsamy, aloesy, mirry, W prożne kadłuby, prożnieysze perfumy Ponásypuią [preparatorzy zwłok]. DrużZbiór 434. Ciała pod Kayrskiemi w Egipcie pyramidami od kilka tysięcy lat leżące całe, nie zepsute, nie są także Swięte y męczeńskie ciała, tylko kondyturą, balsamem, aloesem etc. konserwuiące się naturalnie, nie cudem, dla tego idą do aptek, nie do Relikwiarzow. ChmielAteny III 90.