Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ARTYLERIA, ALTYLERIA, *ALTELERIA, ARTOLERIA, *ALTYRELIA, *ALTYRERIA

Słowniki:
SStp, L (XVIII), SWil, SW, SJP notują
SXVI, Kn, T nie notują

Formy: lp M. artyleria // altyleria // artoleria; D. artylerii // altyrerii // altylerii // altelerii // altyrelii; artyleriej // artoleriej; B. artyleryją; N. artylerią; Ms. artylerii // altylerii; artyleriej; ~ lm M. artylerie

Etymologia: <śr. łac. artilleria>

Znaczenia:

1. »rodzaj wojska uzbrojonego w dalekosiężną broń palną większego kalibru«: MAią násze Vrzędy ode Dworu Hiszpáńskiego roskazánie [...]/ áby Artolerya ze stáynią/ y Officyerowie/ co do niey należą w swoim porządku zostawali. MerkPol 29. Artyleryja, praecipuum bellorum adiumentum, iż większych daleko kosztów i nakładów potrzebuje, niż na on czas, gdy provisio na nię ex provento quartae naznaczona była. AktaKrak III 150. Naywiększy nie porządek Artylerya obozowa ponosi, w nieprzysposobieniu kul do Armaty. FredKon 48. Nie słuchał, widzę, i tego i przybrał [de Villars] sobie wielkiego hultaja i niecnotę owego [Rabota], który się bawił przy artylerii. SobJListy 582. Do tego wszystkiego yinszey amunicyi, w Altyleryi naszey niezostawało. HistBun 34. Jeszcze i artylleryja nie ruszyła była jeszcze [!] z miejsca. LubSArtPol 251. Altylerya koronna in Pace decus, in Bello praesidium bez armat Ammunicyi ad eum przyszła statum ze y w Boiu y Pokoiu nie iest Sufficiens ad usus publicos. RzewKor 16. W przeszły tydzień w Artyleryi Dziedziczney J. K. Mci [...] ogień się do prochow zakradł. GazPol 1735 73 2 nlb.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ artyleria koronna: Defecta artyleryjej koronnej causavit intermissio egzekucyj prawa pospolitego nieoddaniem dwóch starostw ex primis vacantibus, które się już często i znacznie otwierały [...] żeby [...] ta artyleryja temi starostwy dwiema opatrzona była. AktaKrak III 192. Należy wiedzieć województwu naszemu [krakowskiemu] in quo statu jest artyleryja koronna. AktaKrak III 220. Altylerya koronna in Pace decus, in Bello praesidium bez armat Ammunicyi ad eum przyszła statum ze y w Boiu y Pokoiu nie iest Sufficiens ad usus publicos. RzewKor 16. ▲ generał artylerii:

2. »dalekonośna broń palna większego kalibru (działa, moździerze) wraz ze sprzętem«: Kazał oráz [Kurfirst] Fortecę de Lechenitz [...] ludźmi y Artyleryą lepiey opátrzyć. MerkPol 279. Altileria by też naypoteznieysze znosi y rozrywa fortece. AndPiekBoh 12. To mieysce [...] zostaie bez Altyleryi proporcionalney bez ammunicyi dostateczney. RzewKor 19. W skarbie niemasz nervum belli; fortecy żadney, arsenały bez artyleryi. LeszczStGłos 9.

3. »nauka o budowie i zastosowaniu broni ciężkiej«: Xięga pisana wielka o Artileriey. ArchRadziw 1638 79/1, 53. Archelia, Albo Artilleria, to iest doskonała nauka ostrzelbie y używániu iey. UffDekArch 1. Takze do teyze woienney nauki nalezą ogniste roboty [...] robienie prochow rac wiencow ognistych Takze nauka około dział y armaty rozney co wszytko nalezy do Artoleriey. NarArch 165. Do Artyleryi albo Indzinieryi należą trzy nauki. Pirotechnia [...] Tormentorologia [...] Pirobologia. BystrzInfArch O2.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ magister artylerii, artyleriej (sz. zm.): Porządny Artyleryey Magister snadno ten będzie mogł Prochownie porobić. FredKon 80.