Słownik XVII wieku

Słowniki:
SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn, T, L, SWil nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1621-1632

Formy: bezok. alterować; ~ cz. ter. lp 3. os. alteruje; lm 3. os. alterują; ~ cz. prze. lp m 3. os. alterował; n 3. os. alterowało; ~ im. wsp. alterując

Etymologia: <łac. alterare>

Znaczenia:

1. »zmieniać, przemieniać, przekształcać; ulegać przemianie«:

Rekcja: co (do czego)

Niedostatkiem tych potrzeb ścieśniony będąc, musiałem rad nie rad wojenne rady alterować. RadziwKSprawy 305. Nasienie męskie álteruie krew białogłowską do postáwy y formy człowieká. AlbSekr 22. Pokárm zepsowány |...] ále też długo tam [w żołądku] przetrzymány, suchy álteruiąc tę chorobę spráwuie. CompMed 620.

2. »martwić, niepokoić, irytować; zakłócać co; o zdrowiu: dokuczać, szkodzić komu, czemu«:

Rekcja: kogo, co

Tam kiedysmy wychodzili było medytacyi bardzo wiele y roznych w ludziach Woyskowych, Alterowało to nieiednego ze to iść za morze, iść tam gdzie noga Polska nigdy niepostała. PasPam 53v. Niech sie dzieje wola Wci serca mego, której niedobre zdrowie wielce mię alteruje i mego własnego ujmuje. SobJListy 568. To go [króla] nie mniey alterowało że żadney wiadomosci nie miał od owego oblężonego pod Zbarazem Woyska. HistBun 13. Żeby go nie alterował, wesoło drogi winczował. StanTrans 184. Vciechá cielesna, iáko ieść smáczno, pić, y inne, ciáło násze mięsza y álteruie, á gdzie ciáło zmięszáne tám rozum nie może swey dzielności záżywać. TylkRoz 306. Przerwány w mym ciele sen [...] álteruie nie dużością wszystkie moie członki. AndPiekBoh 68. Ktorzy [źli lekarze] nieumieiąc rozeznawáć chorob, ich różności, y przyczyn, przeciwne dáiąc lekárstwá, czym náturę y chorobę alteruiąc, wielom miásto pomocy szkodzili. CompMed 3. Rzeczy ktoreby ią w godzinę śmierci alterować mogły zawczasu uprzątała [Maria Anna Kazanowska]. NiesKor II 501. [Po] ták srogim rozlaniu krwi Szlácheckiey, gorę bierze ten zapáł Domowy y wewnętrzny pokoy y powszechną álteruie szczęśliwość. DanOstSwada III, 16.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ alterować serce (sz. zm.) »martwić, smuicić kogo«: Podlegáiąc práwom i dekretom Boskim więcey mi się nie godzi tylko zapłákáć/ kiedy dawną śmiertelności ná moim kondemnatę żałosna dzisiay eksekucya bierze/ álterować Przyiácielskiego sercá niechcę. wszakże żałobą i smutkiem od siebie nie odráżę/ kiedy cię ná ostátniey domu moiego nadzieiey eksekwiie záproszę. PisMów II 308. Tać kompanija trzymała, memu odjechać nie dała. Już tu serce alteruje, gdy mi racyje formuje. StanTrans 112. Ták nie miáło by delikátne y sławę kocháiące álterowáć serca. DanOstSwada III, 15. Niech że iuż żadne serc Naszych nie alteruią przeciwności, czas ocierać wyciśnione prasą publicznego zamieszania łzy z oczy Naszych. DanOstSwada I, 178.