Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, Kn, T nie notują

Formy: lp M. ambicja; D. ambicji; ambicjej; C. ambicji; ambicjej; B. ambicją; ambicjo; N. ambicją; ambicjo; Ms. ambicji; ambicjej; W. ambicja; ~ lm M. ambicje; D. ambicyj; B. ambicje; Ms. ambicjach

Etymologia: <łac. ambitio>

Znaczenia:

1. »pragnienie, żądza sławy zaszczytów, bogactwa«: Wymawia go [św. Jakuba] tedyAuthor Imperfecti Operfecti Operis, iż nie z ambicyiey to uczynił/ że się starał bydź0 przy boku Pańskim/ ale z doskonałey bogomyślności. StarKaz II, 627. Idę tedy daliey Iaka wnich [pannach] ambitia honorow y chciwosc. OpalKSat 26v. Gdzie pokazuiąc przestrach, y lękanie potentią, znayduie się niezbożna iedynowładnego panowania chciwość y ambitia. LubJMan 67. Mierział cię Dwor na ten czas y niebez przyczyny Pełen Włoskiey, Hiszpanskiey Niemiecki Faryny Zazdrosci, Ambitij. PotWoj XVII. Owo ambicyje, emulacyje, konkurencyje, pretensyje [na dworze króla] wzbudzają w umysłach ludzkich jakąś ciekawość trwożliwą, niespokojną. LubSArtPol 234. Kiedy to kto nie pokazuje ambicyi na małe godnostki, aby wielką zarwał, nie iest to Kongregacyia sprawiedliwych. MłodzKaz II, 233-234. Rwą sejmy, rwą sejmiki ambicyją młodzi. PotPoczKuk III 431. Chciwa ambicya złotą kuie Koronę. MikSil 182. Do czego ambicya z zawziętością przywiodła Primasa i Konfederacyą Wielkopolską niech potomne o tym sądzą. OtwFDzieje 129. Wiem że ta rada moia siłom będzie nieprzyiemna zwłaszcza tym, ktorzy ambicyą swoię w tym zakładaią, żeby wszystkiemi stopniami postępować w honorach y fortunie. LeszczStGłos 58. Mikołay [...] z Kantora Płockiego na tę infułę wysadzony 1367, iak daleki od ambicyi, tak tym bardziey do tey funkcyi wszystkim się zdał bydź. NiesKor II 342. Ambicya nie zna końca nie ma miary, a im się kto barziey wynosi tym barziey upada. TylkStrom 44.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ mieć ambicją do czego, nie mieć ambicjej: Nie tylko zakazuie Christus mieć ambicyi do Prymastwa, ambire primatum, nie chcieć pierwszego mieysca przed drugiemi ubiec. MłodzKaz II, 56. Kiedy ktokolwiek kiedyżkolwiek będzie miał do buławy ambicyą, może praetextu hac lege nie tylko trzy, ale y trzydzieści bez elekcyi Marszałka rwać Seymow. KonSRoz 46. Niemiałęm ambicyiey y małą rzeczą kontentowałęm się. PasPam 178.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wbić się w ambicyją »nabrać chęci, żądzy do czego«: Sapiehowie z wielkich honorów i dostatków wbiwszy się w Ambicyą [...] począł ieden z Nich Hetman wielki Litewski przeciwić się Nieboszczykowi Krolowi wystawuiąc Tron na Pułnocy. OtwFDzieje 40. ◆ ambicyjej wygodzić »zaspokoić pragnienia«: Pnie się na honory [...] byleby swoiey ambicyiey wygodził/ a dopiął na co się usadził. StarKaz II, 314.

2. »przesadna duma, wyniosłość, pycha«: Jeśli gniew/ łakomstwo/ swawola/ ambicya/ iako burzliwe wiatry/ burze zaniosą do serca naszego; wzbudźmy rozum. BirkNiedz I, 118. Ow Smiesnieyszy co od Smiechu ulegał cosz gdyby Obaczył tymi czasy pełne dymow głowy gorne animusze Nadete ambitią oraz prozną chwałą. OpalKSat 79. Precz Ambitia, precz ztąd głupia pycha. Niezgod, y matka publiczney kradziezy. PotSyl 19. Tyle ambicyi noc iey [Kleopatrze] dała ona Wktorą się Wodze Rzymscy z nią sparzaią. LucChrośPhar 329. Zawsze nowe sitko stare z kołka spycha: Ambicyja to robi, po naszemu pycha. PotPoczKuk III 479. Iako excessus wolności, nie zna żadney subordynacyi, iako emulacya, a raczey zazdrość sprawuie nienawiść przeciwko rownym sobie; y iako wyniosłość albo raczey ambicya lekce waży wszystkich od nas podleyszych. LeszczStGłos 14. Poty ambicyi, poki ludzi stanie. KonSRoz 46. A żeby zaś z krolewskiey purpury w ambicio niewpadł, podłey używał szaty [Karol W.]. MikSil 238. Przeklina stan swoy, ambicyi łaie, Ze tylko siebie, nad wszystkich szacował [Merkury]. DrużZbiór 531.