Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: *AMFITEATR || AMFITEATRUM, *EMFITEATRUM

Słowniki:
SXVI, L (bez cyt.), SWil, SW, SJP notują
SStp, Kn, T nie notują

Formy: lp M. n amfiteatrum; D. m amfiteatru; n amfiteatrum; C. m amfiteatrowi; n amfiteatrum; B. m uż. nżyw. amfiteatr; n amfiteatrum; N. n amfiteatrum; Ms. m amfiteatrze; n amfiteatrum; ~ lm M. n amfiteatra; D. m albo n amfiteatrów; B. n amfiteatra // emfiteatra; N. m albo n amfiteatry; Ms. m albo n amfiteatrach

Etymologia: <łac. amphitheatrum, z gr.>

Znaczenia:

1. »w architekturze starożytnego Rzymu: odkryta budowla widowiskowa w kształcie koła lub elipsy, z areną pośrodku i wznoszącą się dookoła, stopniowo widownią«: Iest tám gorá iedná Astruno z dźiurą iedną/ ktorey wzgorę iest ná trzy mile/ á ku dołowi idźie wężey/ ná kształt Amphitheátrum: á pośrzodkiem idźie iedna rzeczká przeźroczysta. BotŁęczRel I 62. Coż wżdy były ich [Rzymian] Theatra/ Amphitheatra/ słupy/ laźnie. WargRzym 113. Nakoniec vyrzał [Tankred] Amphiteatrowi Podobny wielki plac w głębokiey ciszy. TasKochGoff 341. Blisko záraz Kośćiołá/ Sant Croce in Ierusalem, tuż przy murách Mieyskich/ było Amphiteatrum Statily Tauri, ktore podźiśdźień/ po większy rożeznáć częśći. DelicWłos 143. Z ktorego [ogrodu] wyszedszy/ poydźiesz ná práwą rękę/ ku Amphiteatrum Vespásiana/ il Colisco tych czásow názwánego/ gdźie poydźiesz przez pewną Bramę Tryumfálną/ máiącą ieden pochylisty Mur/ v ktorego przedtym gdy spectacula bywáły/ wino ćiekło/ ktore káżdemu z spektatorow/ do woli pić wolno było. DelicWłos 175. Iednę kosztowną Tryumfálną przed tym Amphiteatrum obaczysz Bramę/ ktorą Cesarz Constantinus, ná swoy postáwił wyiazd. DelicWłos 176. [Statua] Ná koło onych stárożytnych Pogan/ otoczona Meczety/ iáko to Pántheoná/ Capitolium, Cereri, Theatry/ Amphitheatry, Pyramidami, Columnami, Tryumfálnemi Bramámi/ Láźniámi/ etc. DelicWłos 187. Tey figury [okrągłej] dawni Architekci tylko w zakładaniu Amfiteatrow, bram, y wież zażywali. BystrzInfArch A4. Wielkość y Obiętość Amphitheatrow według Wiktora była taka, że 87. tysięcy ludzi patrzących w sobie zamknąć mogły. ChmielAteny II 90.

◼ Przenośnie: ◼ Z zabaw Rycerskich udawszy się Na Oyczyzny Mieły Wysokie Emphiteatra, Mądremi radami swoiemi Upadły Rzeczy pospolity reke udawał [tu: podawał (?)] [rycerz herbu Pilawa]. HerbOr 309. ◼ Śmierci jego jeziora przyległe płakały, Lasy głuche płakały, i na odgłos skały Kazimierskie zawyły. Ciało ducha płone Na smutny amfiteatr zatem wystawione. TwarSRytTur 48.

2. »budowla widowiskowa zbudowana na wzór amfiteatru lub teatru greckiego; także podwyższenie, podium«: lákoby tu ná tym Siedząc Amfiteatrze, Pana sobie zatym Bepiecznie wżdy obrali: i coby Aktowi Przytym temu slużyło: ku swemu skutkowi Przywiodli to szcześliwie; á bez wątpliwośći, Wszelkiey zá to spodźiewać może sie wdźiecznośći. TwarSWoj 39. Na dziedzińcu Zamkowym kwatery Ogrodowe reprezentowano, y dwa Amphiteatra Insignis Bacchi splendentia wystawiono, festonami złocistemi y zieleniną pięknie uformowane. GazPol 1736 83 3 nlb. Przybywszy Krol Jmć do kniei w minutach 10. ná wybudowane ná 2. łokcie od ziemi Amphitheatrum chrostem zielonym otoczone z ktorego mogł lepiey widzieć zwierza, stanął y zaraz mysliwcy y chłopi z gęstwiny zaczęli wyganiać łosie [...]. GazPol 1736 82 3 nlb. ALGER Miásto Stołeczne Páństwá swego, położone nád Medyterránem, ná formę Amfiteátru, z kąd má wielką ozdobę, pięknie murowáne, bogate, y ludne bo liczy ná 100000. ludzi, rozdzielonych ná 3. Rangi. ŁubŚwiat 614.