Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ANIOŁ, ANJOŁ, ANGIOŁ, JANIOŁ, JENIOŁ, AMNIOŁ, ANNIOŁ, JAMIOŁ

Słowniki:
notują

Formy: lp M. anioł // angioł // jenioł // jamioł // amnioł // anjoł; D. anioła // anjoła // angioła // jenioła; C. aniołowi // anjołowi; B. uż. żyw. annioła // janioła // anjoła // anioła; N. angiołem // anjołem // aniołem; Ms. aniele; W. aniele // anjele; ~ lm M. uż. osob. anieli // anjołowie // janieli // angeli // anjeli // aniołowie; uż. nosob. anjoły; D. anjołów // aniołów // angiołów; C. aniołom // anjołom // angiołom; B. uż. osob. anjołów // aniołów // angiołów // jamiołów; uż. nosob. anjoły // anioły; N. anjołami // angiołami // anioły // anjoły // angioły // aniołmi // aniołami; Ms. aniołach

Etymologia: <łac. angelus, z gr.>

Znaczenia:

1.relig. »istota duchowa, stworzona, zajmująca miejsce miedzy Bogiem a ludźmi, wysłannik Boga na ziemię; wizerunek anioła, figura, rysunek, godło«: Niech krzykną pieniem weselnym kościoły, wtórząc głos słodki z lotnymi anioły. MiasKZbiór 223. Dzieciezmy przysli witac Amnioł kazał z nieba. KodKon 127. Oto Ia posyłam Anjoła mego/ ktory zgotuje drogę przed obliczem mojim. BG Mt 3, 1. A Onych siedm Anjołow ktorzy mieli siedm trąb/ nagotowało się aby trąbili. BG Ap 8, 6. Duch dobry/ [...] Anioł. Kn 152. To chciał Anyoł Gabryel wyrazić przy zwiastowaniu swoim, onemi słowy mowiąc do Panny. KorRoz 76. Gdy Pan Bog słowem swoim stworzył z niszczego świat/ [...] Na niebie chciał mieć szczyre duchy/ które my Anyołami zowiemy/ aby mu na wieki chwałę oddawali. StarKaz II, 84. Głos, kiedy śpiewasz, tak wdzięczny, że zgoła Serafickiego przewyższasz anioła. MorszAUtwKuk 174. Nieobralismy na krolestwo Anioła Tylko Człowieka. PasPam 190v. Owi bieli w postaci białych gołebiow Anyeli Na gay padaią z nieba wysokiego. OblJasGór 149. Pułki wiodł Burkady Kommendor [...] Gdzie był znak Anioł biały na polu czerwonym. DrobOpow 103. Widziałem ja pieknego w niebiesiech janioła. PasOkoń 220. Przy modlitwie rozumieią się ofiary święte, y inne nabożeństwa Chrześciańskie złączone z iałmużną, iako Raphal Anioł powiedział Tobiaszowi. WisCzar 116. Człowieka urodziwego nazywaią Polacy, człowiek ni Anioł. MłodzKaz I, 395. Budynek zaś cały znać, że gościnny, bo widać przed wroty Stoł umajony, a wisi nad stołem Deszczka z napisem: PodZłotym Aniołem. LubSTobPol 106. Obraz [...] ozdobił [Maciej Kantorowski] [...] A po tym dał dwu Angiołow Srebrnych pozłocistych wybiianey roboty ktorzi trzymaią Korone Naswietszey Pannie na głowie będącey [!]. KomonDziej 139v. Te obroty [ciał niebieskich]/ przez Intelligencye, to iest Aniołow się dzieią. BystrzInfCosm C2v. Iużci to Pan Bog wysyła Anyoły swoie. BirkRus 33.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ Anioł Stróż (sz. zm.): Stróż Anyoł żalem poruszony/ Vrwał Dyptamu na Wysokiey Idzie. TasKochGoff 294. Anyoła Stroża każdy człowiek ma. KnAd 6. Niebieską manną żyli, wszakci o nię nie trudno, cnotliwie kozdy Anioł stróż, dla swoiego Apostoła nagotuie, a wcześnie manny. MłodzKaz IV, 176. Nie tylko ludzie ale y Państwa, y inne maią swoich strożow Anyołow iako nas wiara uczy. TylkRoz 328. Wyjechał w dzień wtorkowy Aniołów Stróżów die 25 Maii. ZawiszaPam 167. Viator z Angiołem [...] miał swe rozmowy Ku Ktorym Swiat y Czart przybył, ale to Angioł Stroz rozpłoszył, y Viatora na drogę Zbawienną nawiodł. KomonDziej 209v. Annioła Stroża do siebie mowiącego usłyszał. NiesKor II 91. Ja biegłem do niego [Smogorzewskiego] z wyniesioną ręką, chcąc mu dać w rękę, ale mnie Wojciech Paszkowski wpół porwał i nie puścił. Stał mi się wtenczas prawdziwie aniołem stróżem. MatDiar I, 598. ▲ anioł święty (sz. zm.): Anioł S takąz o Iezu drogą swieci Aniołowie Radzi dosyc Uczyniem pozyteczney mowie. KodKon 147. Twoy Święty Anioł niechay będzie ze mną/ aby Diabeł zadnego prawa a mocy na mię nie znalazł. PolPar 259. Aniołowie święci mają straż nad nami. DobrGram . Aniołowie S. z nieba na nas wołają: My jesteśmy niezliczoni, jest nas bez liczby wiele tysięcy, a oto wszyscy żyjemy w pokoju. GdacPan M1. Ktoż upstrzył oną skorkę piękną, że się ledwie anieli święci nieprzelękną? PotFraszBrück II 385. Tegoż Roku [...] koscioł Milowski Nowozbudowany na Czesc y Chwałe P Bogu y Wniebowziecia Naswietszej panny Mariey także S Michałowi y Angiołom SS od tegoż IMX Suffragana poswieczony iest. KomonDziej 132. ▲ anioł dobry (sz. zm.): A ten poczet wybranych dwoiako się dzieli [...] tak iest od dobrych Aniołow czystością obdarzony. SpInZąbMłot 11. Lucifer rowney iest mocy z Angiołami dobremi. SpInZąbMłot 60 marg.. ▲ anioł pański: Tedy Stanął Anjoł Pański na ścieszce w winnice/ miedzy dwiema płoty. BG Lb 22, 25. Anioł Pański stanął przy Pietrze y światłość rozświeciła się w mieszkaniu. TylkStrom 97. Anyoł Pański sam ogłosił te dziwy [...] ktorych oni nie słyszeli iak żywi. ŻabSymf E4. ▲ anioł boży (sz. zm.): Trzeci są ludzie/ ktorych Aniołowie Boży w obronie swey [...] maią. SpInZąbMłot 1. Tedy mi rzekł Anjoł Boży we snie: Jakobie: A jam odpowiedział/ owom ja. BG Rdz 31, 11. Zstąpił tu był na ziemię jenioł Boży z nieba. DialPańOkoń 248. Rozumiałem, że się Bóg z wysokości spuścił. Lec to był jamioł Boży i posłaniec z nieba. PasPam 211. Nie hayduk y nie dragon, zapaliwszy knoty, Ale Boży wartuie, Anioł przede wroty. PotPocz 124. ▲ aniot światłości (sz. zm.): Nie iest to dziw [...] że się Angioł ciemności/ w światłości Anioła przemienia. MorochPar 2. Szatan y w Anioła światłości przemienić się może. GdacPrzyd 22. ▲ anioł alkoranicki: Ktorym [winem] gdy sobie PP. Aniołowie Alkoraniccy dobrze podpili [...] będąc zajęci urodą onej białej głowy poczęli zaloty stroić do niej. CzyżAlf 82. ▲ anioł przymierza: Anioł przymierza/ ktorego wy żądacie: oto przyidzie/ mówi PAN zastępów. BG Mt 3, 1.

◼ Przenośnie: ◼ Ia się męczę, ty śpiewasz moy śliczny Aniele [ojciec o zmarłym synu]. PotPer 19. ◼ Porwimysz się na trąbe Bożą: wszyscy wcześnie Iemu duchem, nie światu żyimy tu cieleśnie, kto chce żeby Aniołem iego była dusza, Raczey, a nie podszewką, diabłu do kontusza. PotPocz 108. ◼ Do Kupidyna [tytuł] Sliczny aniele, w człowieczym ciele, Duchu przewybrany, Ciałem nadobnym jako ozdobnym Płaszczem przyodziany. ZimSRoks 36.

2.przen. »o człowieku dobrym, idealnym, doskonałym«: Tym ogniem poczynał gorzeć on Anyoł nie człowiek Stanisław Kostka/ perła Korony Polskiey. BirkSkar 10. Gładki to anioł nie zła dziewka zgoła. MorszAUtwKuk 57. Pod Niebiossa tedy wynosili mowiąc że to Pana Czarneckiego Zołnierze Anieli, a Litwa Dyiabli [...]. PasPam 82. Te słowa mowił, do niey [panny] takim kształtem. Kto mi nie przyzna że wzmyslonym ciele Na cię patrząmy prawdziwy Anyele. OblJasGór 78v. Wiatrem kto panny nazwał? Aniołami są skrzydlastymi, są i boginiami. BoczHirBad 196. Dopieroz głupstwa moiego się wstydać Zaczynam, kiedy mięszkam z Aniołami [o zakonnicach]. DrużZbiór 157.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ziemski anioł: Z tey tedy Angele/ abo raczey Ziemskiego Anyoła wziąwszy przykład do pogardy świata [...] dostąpimy łaski od Boga. OkolNiebo 45. ▲ anioł w ciele ludzkim (sz. zm.): Bądź pewna, moja śliczna duszo, mój aniele w ciele ludzkim, że nigdy Celadron tak nie kochał swojej Astrei [...] jako się teraz kocha. SobJListy 210. ▲ anioł polski: Błogosławiony Stanisław Kostka Kasztelana Zakroczymskiego Syn, życiem y śmiercią, ba y po śmierci strażą nad nami Anioł Polski. DanOstSwada II, 82.

3.relig. »zły duch, szatan«: Y zrzucony iest Smok wielki/ wąż on Starodawny; ktorego zowią Dyabłem y Szatanem [...] y Anjołowie jego z nim są zrzuceni. BG Ap 12, 7. Cięniu Siostrzenca mego wstań zpopiołow, A tam z Abissow gdzie siła Aniołow Mieszka, co walczą przeciw Boskiey mocy Przyprowadz z sobą ku moiey pomocy. OblJasGór 86. Idźcie przeklęci w ogień wieczny/ ktory zgotowany jest Dyjabłu y Aniołom jego. GdacPan R2. Kray vstawicznem płaczem y threnmi zapchany Szatanu, y Aniołom iego zgotowany. DamKuligKról 104.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ zły anioł (sz. zm.): Puścił ognie swoie w Pogany Tureckie/ ktore donich zaniesli źli Anyołowie/ y zapalił serce przeciwko panu sług własnych. BirkOboz 34. Przyiął na się naturę naszę ludzką/ użaliwszy się/ iż człowiek zgrzeszył/ przez zdradę złego Anyoła/ ktory go do tego namowił/ aby był pożywał owocu zakazanego. StarKaz II, 86-87. Anioł zły iest oycem wszelkiego Kłamstwa. TylkRoz 340. Po ktorey utarczce Swięci Aniołowie zaczęli tryumf wieczny [...] Zli zaś Aniołowie niewolą wieczną wtarasach piekielnych. BystrzInfCosm B2. ▲ anioł niedobry: Ta maść dla oddalenia nie może przyrodzonym sposobem leczyć, gdy iey zażywa, zużywa sposobu przyrodzonego, y sił Anyoła niedobrego. TylkRoz 8. ▲ anioł ciemności: Co to zacz iest ktora do nas w tym płaczu żałosnym przychodzi/ nie tenlito Anioł ciemności przemiotny? MorochPar 2. ▲ ciemny anioł: A z takim szumem szli ciemni Anyeli/ Iako gdy wicher zawieruchy ruszy. TasKochGoff 82. ▲ anioł przepaści: Miały nad sobą [szarańczę] krola anjoła przepaści ktoremu imię po żydowsku Abbadon/ a po Grecku ma imię Apollyon. BG Ap 9, 11.

◼ Przenośnie: ◼ Hetman wasz y regimentarz iest Anyoł z piekła/ to iest dyabeł. BirkEgz 4.

4.wojsk. »rodzaj pocisku artyleryjskiego«: O łańcuchach, aniołach, latarniach, których używaią pospolicie w okręcie. AquaPrax 156. Każ urobić aniołka [...] i każ uczynić 7 dziur i nabijaj je kulami ołowianymi albo żelaznymi małymi. Mówię żelaznymi, bo będą lżejsze, aby anioł nie ważył więcej nad noszenie działa, z którego mają strzelać temi rurami albo skrzydłami. AquaPrax 358.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ anioł Boży:

# Użycia metajęzykowe: # Engel Angioł. KusWeg C6 # Anjoł der Engel/ Anjeli und Anjołowie die Engel. DobrGram 139