Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »ludzki duch, umysł, serce«: Co iżem już uczynił, przeto jeśli się co z tego będzie zawiązać mogło dobrego ojczyźnie mojej miłej, żebym co pobudzić mógł gnuśne jakie animusze których abo dodał tym ochoty nadpracowanym i nademglonym sercom drugich, abo nakoniec nawołać mógł zaziębłe afekty inszych ku powinności ich do służby Rzpltej, do zachowania statum ojczyzny, która je w tych zacnych swobodach wychowała, tedy cieszyć się z tego będę niepomału. ZebrzApolCz III 257. Te tedy wszystkie okoliczności y intentyą naszę opowiedziawszy Rycerstwu woyská támtego/ á wiernym poddánym nászym/ porozumiewáć się Posłowie z nimi będą/ áby do woley y zdánia nászego/ á náde wszystko do vspokoienia oyczyzny ktorey y zdrowie powinni/ ánimusze swe schylili [...]. BielDiar Ciijj. W tym się ábowiem wielki y spániáły ánimus naywięcey pokázuie, iesli w uciskach nieznośnych nie ustánie, á ciężkie przypadki skromnie znosić będzie. PetrSEk 17. Tym czásem dla zátrzymánia w pokoiu nieprzyiaćielá/ ktory gdyby był ná nas nástępował/ śiłáby był złego zrobił/ y dla vspokoienia strwożonych ánimuszow/ vdał się w tráktaty z Pogány/ y ták długo nimi trzymał ie/ że sobie zupełnie wszystko woysko vlekował: toż dopiero skoro iuż woysko prźyzwoliło ná vszćie Taborem 29. O N ieszporney godzinie/ spráwiwszy Tabor w śiedm rzędow/ wywiodł nas z Czeczory. SzembRelWej B2. Passya y [...] boleść nie tak dręczyła animusz Zbawiciela naszego/ iako dręczyła serce Panny błogosławioney. BirkOboz 28. Gustaw animusze swych ludzi, jako inszemi przemysłami do wojny nęci, tak też i rozsiewaniem wieści. RadziwKSprawy 149. Gdy tamecznego Groffa [...] u stołu wyżey posadzą niźli [...] Dignitarza Koronnego niebez dishonorow albo zaiątrzenia serc/ y Animuszow na potym. GrodzPrzes B1v. Im się wyżey wyniosłością animuszow swoich podbiiaią [ludzie pyszni] tymbarziey pana obrazaią. BanHist 148. Tey są wolnosci Ludzkie Animusze. Ze im ani Krol, ani Rodzic, ani Wierny Przyiaciel przedsięwzięcia zgani. PotSyl 16. Fortuna ślepe animusze y nadęte serca sprawuie. KellGram 248. Ten [król] napierwszym panowania wstępie łagodnością wszystkich sobie skarbił animusze. MikSil 250. Anna [...] Pani wspaniałego animuszu y pięknego rozsądku. NiesKor II 237. Teraz takowemi podobno mowami ich ludzkie wzbudzone animusze i przeciwko panu i senatorom zajątrzone. ZdanieSzlachCz II 415.

◼ Przenośnie: ◼ Zcudzozięmiawszy Polki/ o tym zapomniały; Ze Polskie animusze/ tak futra sadzały: Sobol za stoł/ przed stołem dość wcześnie Rysiowi. ŁączZwier D2. ◼ Ty się Staray abys takim był nasladuy go [bliźniego] ale Bez zazdrosci y złego ku niemu affektu. Tu mi rzecze kto zowych gornych animuszow Co mnie po tych wywodach co po tych diskurszach. OpalKSat 49v-50.

2. »sposób postępowania, myślenia, usposobienie, charakter, postawa«: Stąd bowiem pochodzi/ rozróżnienie animuszow/ y obyczaiow mieszkańcow iż iednych są głupie y prawie dzikie/ a drugich stateczne y szlachetne. BotŁęczRel III 4. W pieknym barzo sposobie przodka domu tego/ Wyrażono animusz cnych postępkow iego. RoźOff A3v. Pułkownik Elearski, Elearskim animuszem wdzięczen się być pokazuiąc onej szczerości, i tych [więźniów] w świat puścił. DembPrzew 111. Chciwość y łakomstwo/ są to znaki chłopskiego ladaiakiego animuszu. StarKaz II, 511. Chwali rozsądek obyczaie mądrosc Dostatek y animusz Baba temu wierzy I rozumie ze grzeczna ze piękna y wdzieczna. OpalKSat 12-12v. Więc tedy tego [kasztelana] w pańskim animusie Synowiec - stoiąc z piórmi w kapelusie W francuskim stroju - skoro nas przywitał, Jak szczęśliwie nam morze służy - pytał. BorzNaw 103. Na taką perswazyą Cotty, Mettell humorowaty animusz swoy spuścił. SzołHist 17. [...] Wezyr Wielki iako człowiek animuszu spokoynego [...]. GazPol 1736 93 6 nlb. Edukacya y cwiczenie dobre animusz ludzki dobry czyni, dobry polepsza. Aristoteles Lib. 2. Eth. Cap. 1. BystrzInfZup 14 nlb..

3. »męstwo, zapał, odwaga; fantazja, zuchwalstwo«: Bronić sławy Oyczystey/ Mężnie gdzie potrzeba stawać/ Animuszu nie strwożonego bydź To szlachecka. ŻabPol C1v. [...] ná ten czás były ták złe y opáczne rozumienia násze/ o niepodeyrzáney cnoćie/ y státecznym á męskim ánimuszu Ich M. PP. Hetmánow [...]. SzembRelWej B. Animusz vide Sérce 2. Kn 7. [...] Nie zwykli sie nászy Polacy bádáć y pytáć/ wiele woyská/ y pułkow Nieprzyiaćielskich/ ále sie tylko pytáią gdźie są/ áni ich też czekáią w Miástách/ Fortecách/ y w Zamkách obronnych/ nigdy ále záwsze/ y zaraz/ odważnemi ánimuszámi/ y śmiałym sercem ledwo nie nágo z zbroynemi Nieprzyiaćiołmi potężne bitwy małą garśćią Rycerstwá sławney Korony zwodzą/ y zwyćięstwá Tryumphálne odpráwuią/ w máłym poczćie mowię/ y w máłey garśći żołnierzá. StarWyp A4-A4v. Zastanawiay iakie chcesz zasadzki [śmierci] iako w boiu/ tako w pokoiu/ zarowny u mnie animusz obaczysz. WojszOr 132. Więcej animusz niżli mieszek zdoła. MorszAUtwKuk 168. Tu młodz y młodzsze pacholęta stoią Patrzą na pany, fantazyią stroią: Tu z inszych drudzy animusz stopyrcą, Czupryny głaszczą, y piętami wiercą. OblJasGór 143v. Nie ma nic więcey tylko szpłachetek roli, a animusz właśnie iakoby miał wieś. MłodzKaz II, 155. I mnie kiedy mazura [piwo] kusz piję po kuszu, Przybywa choć po trosze we łbie animuszu. PotFraszBrück II 411.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ marsowy animusz: Tryumphuie Na tym żałobnym Widoku iesce Z młodości Zaprawiona do Marszowego animuszu Chec y Zarliwosc. HerbOr 309. ▲ animusz żołnierski: Śmiałość wielom służyć może/ y dodać się iey może rozmaitemi sposobami/ y z prędka zaraz/ animuszom żołnierskim. BotŁęczRel III 3.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ trzymać się w animuszu »być dumnym, pysznym«: Ci Pankowie mocno się w animuszu trzymali. MłodzKaz II, 162.

4. »pogląd, myśl; nastrój«: Nie dostawało Imperio [Cesarstwu Niemieckiemu] dwu rzeczy: naprzod ziednoczenia animuszow: a potym prędkości y ochoty w oney potędze. BotŁęczRel III 76. Drugi nie mniey szkodliwy [skutek] iest/ Nienawiść prywatna y zrozrożnionych animuszow pochodząca niezgoda. OpalŁRoz L3. Strasne wały Morskie z burzliwemi piorunami Zmieszane niegdy zeglarzowi uprzykrzone, wesoły animus na ten cas przyniosą gdy do brzegu z niewoli [...] prowadzą. HerbOr 73.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wolnem robić co animuszem »robić co swobodnie, bez przymusu«: Wszyscy się bowiem piszą, Szlachta Polska Konni. Ze wolnem obieraią Krola animuszem. PotPocz 145a. ◆ uczynić (co) dobrem animuszem »uczynić co w dobrej wierze«: Chybaby uczynił z wielkiey niewiadomości, abo dobrem animuszem, na ten czas może być wolen od grzechu śmiertelnego. WisCzar 30.

5. »zamysł, chęć, zamiar«: Tak pięknie sporządzonemi animuszami ruszeł się oboz 10 Juli pod Jampole. OssJŻyw 20v. A jesli jest animus posilić niech że da [król] to/ co do smaku przypada/ bo się w lepszą krew obraca. DobrPol II, 60. Fałszerzom do podobnych prognostykow koncypowania animusz rosnie. BystrzInfAstrol 25 nlb..