Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: APERTURA, *APERTORA

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. apertura; D. apertury; B. apertorę // aperturę; ~ lm M. apertury; D. apertur; B. apertory // apertury; N. aperturami; Ms. aperturach; ~ lpdw Ms. aperturze

Etymologia: <łac. apertura>

Znaczenia:

1.med. »nacięcie, rana na ciele człowieka lub zwierzęcia zrobiona w celach leczniczych albo doświadczalnych, poznawczych«: Apertur, prysczow y lekarstw przeciwko iadom używać mamy. PetrSInst E1v. Medycy [...] na tymże miejscu [ciemieniu] zwykli więc palenia czynić y aperturę żelazem rospalonym. SykstCiepl 184-185. Kiedy pies ma parch takowy [...] na to trzeba mu wyciągnąć skórę nad łopatkami co najbardziej wzgórę, i żegadłem rozpalonym przepalić, że mu się dwie aperturze uczynią. OstrorMyślTur 23. Kauterium/ apertura czyniona/ dziura w skórze przepalona/ na odbyt wilgotności [...]. Kn 271. Dla przeiazdu do domu prędszego ledwie z wielkiey pociechy nie wyskoczą z skory [Polacy] Gdy by im kto na Czołach zrobieł Apertory. PotWoj 203. Na częste bolenie Głowy dobra rzecz aperturę mieć w ręce, albo brać często purgans głowny. PromMed. 19. Położ plasterek z dziurką, tam gdzie ma bydz Apertura. CompMed 191. W Anglii iest zwyczay, że Szczupaká kupuiąc, brzuch rozrzynáią, pátrząc ieżeli tłusty, potym ieżeli nie będzie do upodobania Kupcowi, názad w wodę puszczáią między Liny, apertura zrasta się [...]. ChmielAteny1755 I 528. Apertura. Ein Fontanel. un cautère, fonticùle. § apertura do ściągnien[i]a wilgotności. T III 9.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ apertura samorodna »przetoka, fistuła«: Apérturá sámorodna/ vide Ciéczénie 2& 6. Kn 8. apertura samorodna. Ein Fistel. fistule. T III 9.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ uczynić w sercu aperturę »spowodować cierpienie duchowe, ból, rozpacz«: Żal [...] Teraz uczynił w sercu aperturę. ChrośTreny 65. Nałogi [...] Ktore się cale zmieniły w naturę Krwawą zrobiwszy w sercu aperturę. ChrośZbiór D3v.

◼ Przenośnie: ◼ Tak też białagłowa, ledwie na niej dopytasz, poki dziewką, słowa; Niechaj jedno odnowi mąż jej aperturę, Jakby nigdy nie ona, odmieni naturę. PotFraszBrück II II, 204. ◼ Jako tam Adamowi śpiącemu przy drzewie, takteż tu otwierają aperturę Ewie. U Adama się zgoi, chociaż bez balwierza, A tej opak, im dalej, barziej się rozszerza. PotFraszBrück II II, 91.

2. »skaleczenie, rana na ciele człowieka lub zwierzęcia«: Na aperturę [lek]. Ta najczęsciej w pęcinie przypada, zwłaszcza gdy się koń tratuje, aboteż w strzelicy. DorHipTur 259. Tak na apertury abo rany y sadzele [...] przykładać ziele. SyrZiel 742.

3. »dziura, szczelina w ziemi«: [Daulet strzelił] z procy a uczyniwszy srogą w ziemi dziorę, osypał nagłe całą wyspę piaskiem, ktory przez owe wypadł apertorę. PotSyl 94. Powiadaią, iż się lęka ziemskich apertur Pluto, y trzęsienia ziemie. AndPiekBoh 132.

4. »otwór w budynku«: Zbytecznia liczba okien, drzwi, y innych Apertur osłabia strukturę. BystrzInfArch A4.