Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ATŁAS, *HATŁAS, GATŁAS

Słowniki:
notują

Formy: lp M. atłas; D. atłasu // hatłasu // gatłasu; B. uż. nżyw. atłas; N. atłasem // hatłasem; Ms. atłasie // hatłasie; ~ lm D. atłasów // hatłasów; B. uż. nosob. atłasy // hatłasy; N. atłasy // hatłasy; Ms. hatłasach

Etymologia: <łac. atlas, atlasium, z arab.>

Znaczenia:

1. »jedwabna tkanina, gładka, błyszcząca; płat, kawał tej tkaniny«: [...] żaden niedał oprocz Gąsiewski atłasu łokci ośm dał mi. MasDiar 123v. Atłas/ Tela serica densa et leuis. Kn 9. Zostalo 8 łokci popielatego gatłasu. ArchRadziw 1638 1, 148. Odprawiłem go ludzko, vczęstował, vdarował hatłasem obiecanym. OpalKListy 207-208. Przyszedszy do mnie Zośka do gospody I użyczywszy wszelakiej wygody, Gdy rano myślę i uważam wiele, Jak jej odwdzięczyć - czy jej dać manele, Czy karkanaczek, czy atłasu z sztuki, Czy sznurek pereł, czy węgierskie kruki - Ona się u mej szyje uwiesiwszy, Przez afekt ku mnie nad wszystkich życzliwszy, Przez swą uczynność i przez przyjaźń naszę Poczęła prosić – o gorzałki flaszę. MorszAUtwKuk 80. Nie sam aksamit, nie sam atłas, ani sama Przedajna w najbogatszym leży sklepie lama: Znäjdziesz włóczki, sztamety i wielbłądzą przędzę; Znajdziesz rozkosz wesołą i bogatą nędzę. PotFrasz4Kuk I 382. Atłas der Atlas. WojnaLust 100. Za atłasy y Inne Materie od [...] kupca wzięte w Krolewcu [tynfów] 869. SapANot 10. ImPan kasztelanic Siestrzan moy, ktory kazał odmalować na atłasie cytrynowym Obraz S. kazimierza Patrona mego [...]. SapADiar 25. Atłas Du satin. DykcFranc 32. Atłas. Atlas. satin. T III 13.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ atłas chiński: Rabdeszandr Błękitny z Hinskiego Hatłasu. ArchRadziw 1638 2, 159. ▲ atłas florenski: Tegoz Ordynowałem Tynfow dziewiędziesiąt za atlas Florenski dla ImP Kasztelanica [...] wzięty. SapANot 278. ▲ atłas indyjski: atłas Indyyski. Indianischer Atlas. boüille cotonis; boüille Charmais. T III 13. ▲ atłas łukiewski »atłas wyrabiany w Lukce«: Z tego Miasta iedwábnych wiele materyi y Hatłásow Lukiewskich wychodzi ná świat. ChmielAteny II 197. ▲ atłas wenecki: Chwálą we Włoszech Krzyształ Wenecki y Dryakiew Wenecką, Konie Neapolitańskie, Winá Setyneńskie, y Albańskie, Sery Parmeńskie, Oliwę Genueńską, Hatłasy Weneckie, Kolczugę w pancerzach także Wenecką, á naybardźiey piękne tey Rzeczy‑Pospolitey Rządy. ChmielAteny II 215. ▲ atłas karmazyn: 2 łokcie atłasu karmazynu po zł 6/20. ŁugowPodr 244. ▲ półpalcowy atłas: Nie dopytasz się teraz w sukniach owego wieczystego półgranacia, szkarłatu, fioletu ani w materyjach aksamitu, półpalcowego atłasu i adamaszku, zginęły i insze materyje od farby i gatunku uczciwie i pracowicie przystojne. MałpaCzłow 293. Niepoprawne zródło .

2. »przedmiot zrobiony z atłasu, ubranie, strój, nakrycie, narzuta«: Jakoż lepiéj głód cierpieć w pokoju, niż Ręki przed niegodnym człowiekiem nadstawić przez dzięki. Bo choćby Firyduna bogactwa przechodził, Sam Bóg nim gardzi,gdy się w dwojéj płci urodził; A atłas na niegodnym takim jest człowiecze, Jak farba z złotem, kiedy nią mur kto powlecze. SaadiOtwSGul 135. Zona moia w zalobie iedwabny bendzie. Ia tesz w Atlasie czarnym teraz chodze. OpalKListy 240. Ogony u Spódnic. Na wózkach włoczą w Turczech ogony barani; Jako widzę, karzeł go nosi u tej pani. O, jaka wielka szkoda drogiego hatłasu. Mniej dba diaboł o pojazd, nie miałby tam wczasu. PotFrasz4Kuk I 412. [...] w iednym [pokoju] łozko było zołtym atłasem pokryte [...]. HistŚwież 80.

3.w lm »drogie tkaniny, materiały«: Potym koni pocztowych długo vbránych sześć tyśięcy stroyno od złotogłowu/ y czápragi ná hátłasách wyszywáne y sádzone kámieńmi rzędy od złotá drogie. StarWyp B3. [...] Boc y w naszey Oyczyznie, nie dawnemi czasy Nim ią włoszy Wiotchemi zarazą Hatłasy Surowem zabraniono, Zołnierzowi godłem Zeby nie srebrnem konia rzędem albo siodłem Ani miękkiem sam siebie okładał Iedwabiem [...]. PotWoj 6. Wzięła Moskwa część Litwy; y całe Zadnieprze A tosz Wina, hatłasy, Sobole y Pieprze [...]. PotWoj 74. Patrzaj, co diabeł broi! Im bardziej jest szpetna, Tym bardziej zła, kto by rzekł, tym bardziej zaletna, I rzadko która, żeby przystała jej szubka, Nie podsyca w starości gorzałeczką czubka; Chce nadstawić tej, która z ciała spadła, krasy Klejnotami, wstęgami, świetnymi hatłasy. PotPoczKuk III 439.