Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ATAMAN, *WATAMAN

Słowniki:
SStp, SXVI, L (XVIII), SWil, SW, SJP notują
Kn, T nie notują

Formy: lp M. ataman; C. atamanowi; B. uż. żyw. atamana; ~ lm M. uż. osob. atamani; D. atamanów; B. uż. osob. watamanów

Etymologia: <ataman; rus. wataman>

Znaczenia:

1. »hetman, dowódca w wojsku kozackim«: Setnicy, y Atamani, ci maią bydź z Kozakow samych, dobrze Nam [sejmowi] y Rzpltey zasłużonych, ludzi Rycerskich obierani. VolLeg III 928. Więźnie [w zamku żółkiewskim:] Matwiej, pachołek szeregowy Kozak jeden, ataman. InwŻółkGęb 121. Inni ich [Kozaków] Officierowie byli Assawułowie niby Námieśnicy Hetmańscy, Pułkownicy, Sotnicy, Atámani. ChmielAteny II 708. W tym ściganiu za niemi Ataman z Kotelni Kozacki wziął spisą od Haydamaki koło ucha. RadziwUDiar B3.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ataman koszowy: WIerność Poddánstwá swego Atáman Koszowy y wszyscy ná Zaporozu zostáiący/ W. K. M. Pánu Memu Miłościwemu oświadczáiąc [...] przysłáli mnie Hrámotę od Romadánowskiego do siebie pisáną. MerkPol 170. ▲ ataman zaporowski: Przysłáli Hrámotę [kozacy] od Romadánowskiego do siebie pisáną/ á przy oney y Moskalá; ktory rozmáitemi vsiłował sposobámi Atámaná Záporowskiego odstrychnąć [od wierności królowi]. MerkPol 170.

◼ Przenośnie: ◼ Pocznie się iuz sposobić [Turek] do owey Nieborakowi Atamanowi posługi [do rozbierania] [...] a kozak go zakark. PasPam 269.

2. »o biblijnym dowódcy wojska izraelskiego«: Zawołał snać Ioab swoich Watamanow, Assawułłow, starszyny. MłodzKaz I, 315.