Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp, SXVI, Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują

Formy: lp M. ból; D. bólu // bóliu; bóla; C. bólu; B. uż. żyw. bóla; uż. nżyw. ból; N. bólem // bóliem; Ms. bólu; ~ lm M. bóle // bólie; D. bólów // bóliow; C. bólom; B. uż. nosob. bóle; N. bólami // bóliami; bólmi; Ms. bólach // bóliach

Znaczenia:

1. »cierpienie fizyczne«: Częstokroć z wilgotności złej w ciele, k'temu z prace wielkiej, abo też z gnuśnego stania ustawnego na stajni, przypada koniom puchlina w nogi [...], tak, że koń ochromieje i chodzić nie będzie mógł dla bólu i puchliny. DorHipTur 227. Łaska Pana Boga dobrotliwego, że której ręki nie złamał z tak srogiego spadnienia i głowy nie zajął, przypłacił jednak tego bólmi wielkimi w rękach, do których wpadły były puchliny [...]. OssZPam 75. Tá wodká użyteczna/ iest tárgáiącemu bolu w oku [...]. SyrZiel 456. Lecz zá ránámi osurowiáłemi Bol mu doymował/ bol się bárzo srożył. TasKochGoff 253. Krol Antyoch dla tego iż splondrował y sprofánował Ierozolimski Kościoł/ rozmáitymi przygodámi y bolámi strapiony nędznie vmárł. BirkNagr 45. Ból/ boléść/ bolenie/ Dolor [...] Dolor capitis [...] Dolor pectoris, ventris [...]. Kn 41. Przez lat pięc od narodzenia moiego, powiadali często rodzici moi, stakowego wyrzucenia i stłuczenia, takiem był wysech i znisczał, ze raczei o smierc, abym się nie męczył zboliow wielkich, i przemierzłym płaczem ich dłużei niefrasował, anizeli o zywot Pana Boga prosili [...]. VorLetSkarb 84. [...] Prziezdzaiąc do miasta Jkm cięszko na kamien zachorzał; biedziłsię zboliami noc i dzień, asz po wannie odszed, wielki iak mała od Oliwki kostka [...]. VorLetSkarb 143. [...] opuscili iusz beli nieco bolie krolia Jegomosci [...]. VorLetSkarb 144. Roku 1643. dnia 23 Miesiąca Februarii Pani Anna Dorophirowiczowna Lettowowa Synowa moia, uraziwszysię wcięszkich boliach porodziła Syna [...]. VorLetSkarb 183. Jakoz gdy mnie dobywano, staką cięszkoscią, boliem i niewładnieniem wyciągnąc przyszło, nigdy by szrubami ciągniono [...]. VorLetSkarb 276. Za łaską iednak Bozą i osobliwą opatrznoscią, procz cięszkiego wniei [nodze] boliu, zadnego inszego znaku albo sinosci od stłuczenia i na cielie nie odniosłem [...]. VorLetSkarb 276. Kto legł, lezy, lecz kto się zywcem dostał w ręce WSrogimbolu umierał y w okrutney męce [...] PotWoj 104. [Koń] od strachu y bolu oslep leciał gdzie go nogi niosły [...]. PasPam 177v. Ja z tęskności, przy bólu okrutnym i ustawicznym głowy, cale obumieram, tak że już i świat mi obmierzł. SobJListy 446. Wsrogich trzy lata bolesciach się męczy, Trzeba przed nim kryc rozny, trzeba noze, Niechay wtych bolach dłuzy nie kawęczy, Nie zgrzeszy: gdy mu na onSwiat pomoze [...]. PotSyl 39.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cielesny ból: Ale kto prawdą gárdzi? cielesnym się bolem, Odrażaiąc? nie będzie, ręczę w Niebie Krolem [...]. PotPocz 157. ▲ ból rodzących: Ból rodzących/ [...] dolor parturientis. Kn 41. ▲ bóle rodzenia: [...] bole rodzenia/ ktorych nie miáłá [Matka Boska] gdy rodziła/ vcierpiáłá czásu męki [...]. BirkOboz 26. ▲ francowate bóle: [Iwa] fráncowátym bolom iest bárzo użyteczna. SyrZiel 834. ▲ śmiertelny ból: Brat Azyatyckiego Basze zywcem wzięty Aleprędko Smiertelnem bolem od ran zdięty [...]. PotWoj 84. Spoyrzy ná się w ostatnich śmiertelnych bolách/ ow gorzki iádowity nie zbyty złego sumnieniá Robak świdrzy/ y nieszczęśliwą duszę z cielská ná wiecze męki wygryza [...]. BujnDroga 128-129. ▲ bólem zdjęty: Brat Azyatyckiego Basze zywcem wzięty Aleprędko Smiertelnem bolem od ran zdięty [...]. PotWoj 84. ▲ ból cierpieć (sz. zm.): [...] Męczennicy gdy cierpieli/ ciáłá ich bole cierpiáły/ dusze ochłody swoie na ten czás miáły; ále Bogárodzice Pássya wszytká/ nie ciało ále duszę przechodziłá. BirkOboz 27. Rok ten zacząłem od przypadku, albowiem przypadkiem nieszczęśliwym stojąc na miejscu w prędkiém obróceniu się nogęm sobie w samém kolanie wywinął, ciężki ból cierpiąc i długo nie mogąc chodzić, a po doktorach i cyrulikach musiałem mistrzom wileńskim dać się na leki. ZawiszaPam 27. ▲ ból wzniecać: [Woda] ábo womity porusza/ ábo náostátek bol głowy wznieca. PetrJWod 37. ▲ bólu kogoś nabawić: [...] ráná, choć máła, ták wielkiego bolu Chironá nábáwiła, że sobie życzył śmierci, y od niey vmárł dniá dziewiątego. OvOtwWPrzem 89. ▲ ból wyciągać (sz. zm.): Liście kapuściane z piwem a z otrębami pszennymi dobrze rozwarzone, wyciąga ból i ulżywa żyłom suchym. DorHipTur 260. Tęn plastr bol wyciąga, y puchlinę, nie tylko swieżą, ále y stárą rozpędza. HaurEk 56. ▲ ból wyciągający: Maść odwilżająca i ból wyciągająca. DorHipTur 251. ▲ ból wyciągnąć: Weźmij rzepy, naskrob jej nożem, a tak surową obwiń członek, abo nogę bolącą raz i kilka, wnet ból wyciągnie. DorHipTur 260. ▲ ból układać (sz. zm.): [Piołun] ukłáda wszelákie bole w żołądku/ z iákieykolwiek przyczyny wsczęte. SyrZiel 340. Bole ogniste w oczach ukłáda/ ziele świeże [maczku] tłukąc/ a przez chustkę przykłádáiąc. SyrZiel 1359. ▲ ból uśmierzać (sz. zm.): [Sok z kopru włoskiego] Ták ábowiem y bol w oczách uśmierza/ y zápalenie ich wychładza/ y ciemności ich oświeca. SyrZiel 393. [...] okłádánie krowieńcem, uśmierza bol, ále nie każdy ten smrod znieść może. PromMed 107. ▲ ból uskramiać: [Olejek piołunowy] W bokách bole uskramia. SyrZiel 356. ▲ ból uspakajać: Bole wszelákie vspakaia/ Rumien ná proch miáłko vtárty/ á ze świeżym másłem plastrowány. SyrZiel 799. ▲ ból dokucza: Wielom się stało zewnętrzne niezdrowie, Wielom i bóle dokuczały w głowie, Dlatego iż się okręt barzo kiwał, A jako kaczka z falą podskakiwał [...]. BorzNaw 136. Lubo ten ze mię bol dokuczał Iednak przezgwałt wstałem. SapADiar 114. ▲ nędzi ból: Ciężarem niegdy przykrym osieł osadniony Był dla zdrowia prędszego w pastewnik puszczony. Zatym się w sadno jego tak był kruk sposobił, Że mu na więtsze, co dzień kłując go, zarobił. Skąd pan, śmiech sobie czyniąc, choć wiedział, że nędził Ból srogi osła, nigdy kruka nie odpędził. VerdBłażSet 12. ▲ ból się odezwał: Tegoż nie ustał mi bol w ręce prawey y włokciu - Owszem y w nodze prawey Suchy bol nadwuch mieyscach Odezwał się. SapADiar 162. ▲ ustał ból: Tegoż nie ustał mi bol w ręce prawey y włokciu - Owszem y w nodze prawey Suchy bol nadwuch mieyscach Odezwał się. SapADiar 162.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ suchy ból »ból stawów«: Tegoż nie ustał mi bol w ręce prawey y włokciu - Owszem y w nodze prawey Suchy bol nadwuch mieyscach Odezwał się. SapADiar 162. ◆ ból kamienny »ból spowodowany kamieniem w nerkach«: [Ludzie] poczęli z nienagłá tychże wod używáć do takowychże chorob ludzkich/ to iest kiedy kto miał nerek rzezánie/ bol kámienny [...]. SykstCiepl 132.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Ná ból głowy/ lekárstwo chleb. KnAd 524.

2. »cierpienie psychiczne«: [...] grzech złością iest gorzką/ iáko piołun iáki/ ktory y ná skosztowániu sámym śmierć rodzi/ tárga sumnienie/ y rzuca go w gorzkość łez y bolow. BirkNiedz 56. Żal/ żáłowánie/ żałość/ Ból [...] Gryzienie się. Morsus dolor: acer morsus doloris: morsus animi et contractiuncula. Kn 1373. Tak y teras vmkni nieco Spaniałego umysłu twego bolom i frasunkom [...]. HerbOr 95. Nie tyle mają i jeziora trzciny, Jak ja mam bólów dla mej Katarzyny. MorszAUtwKuk 7. Gdy mi się też rzuci płacz bólem wyciśniony, Ty przyszydzasz z niego i śmiejesz się rześko [...]. MorszAUtwKuk 300. A czem sąm takie widział Patienty Ktorym, tak Piesni, iako Instrumenty Smierzyły bole: mnie moich nie Smierzą I owszem szerzą. PotPer 16v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wnętrzne bóle: Milcz miłości! niech mowi wnętrznych pámięć bolow, Zábił mi Oycá, chociasz poimał dwoch Krolow [...]. CorMorszACyd 163. ▲ bólami zdjęty: Rozmáitemi bolámi zdięty ten/ ktorego wszytkie duchowne członki podruzgotáne/ ktory żadney folgi nie ma/ do tego śmierci czeka nie iáko końcá bolow/ ále iáko początku nowych mąk. BirkNiedz 57. ▲ ból cierpieć: Szukał wszędzie swey miłey srodze teskniąc po niey Ale nie mogł nic dotąd dowiedziec się o niey I ta była przyczyna ze bol tak nieznośny Cierpiał wsercu [...]. ArKochOrl 7. ▲ ból znosić: Muszę álbo miłości wierney chybić toru, Albo żyć bez honoru. Zobudwu stron, bol znoszę niepoięty, Ach serce uderz w treny! CorMorszACyd 120. ▲ ból komuś zadawać: Jusz barzo blisko Rynald ktorzy okrzyk srogi Czyni na Sakrypanta, y grozi mu hardzie Obaczywszy ze iedzie na iego Boiardzie I ze z niem w towarzystwie Krolewna iechała, Ktora mu taką mękę y bol zadawała. ArKochOrl 11r. ▲ ból kogoś przejmuje: Vwaz iak cięzki bol mię ztąd przeimuie, Isz się nad tobą niebo nie lituie [...]. OblJasGór 156v. ▲ ból przenika: Nie racz mieć Wć za złe, że to przypominam; bo jakoż nie sarknąć, kiedy ból i żal aż do samego przenika serca? SobJListy 298.

3.przen. »diabeł«

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być u bóla, zjeść bóla »zginąć, przepaść; zginąć, przepaść«: Bezemnie dáwnobyście iuż byli u bola! Y gdyby mnie niebyło, niebyłoby Krola! CorMorszACyd 114. Nie za zdrowie panów, Nie za zdrowie króla (Ten ma modły od kapłanów Tamci zjedzą bóla), Ale tak we dwoje, Nie mijając łokcia, Ja za twoje, ty za moje, Pijmy do paznokcia! MorszAUtwKuk 97.

Znaczenia niepewne:

1 lub 2: Pátrzyłá ná to Pánná/ y wielmi boláłá/ wielmi cierpiáłá/ y mieczem bolu iego zrániona ná duszy byłá. BirkOboz 26. Bol, Boleść, Bolenie. Schmerz. la douler; mal. § bol zadaię, czynię; nieznośne cierpi bole; bolu umnieyszać; w bolu moim. T III 68.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ból serdeczny (sz. zm.), ból serca (sz. zm.): Bywa ták cięszki bol serdeczny drugdy/ ktory pádnie ná inne kreátury/ iż bez száble zdrowie odiąć może. BirkOboz 30. [...] wyprawią się zatem, owe okręty y Daulet w okowie, Iusz przestawszy byc Fascelinie bratem, ktorą iutro psom wyrzucą Lospasi, Znimi: a łzami serdeczny bol, gasi. PotSyl 91. Oddzierano odPiersi Niemowiątka ssące I bez wszelkiey litosci na co Matki drzące Z okrutnem serca bolem, poglądac musiały W drobne kęsy o twarde roztrącono skały [...]. PotWoj 109. Przeto wszytkim wzáiem y káżdemu z osobná/ niech będzie ten sok Istoryey moiey ofiarowány: ná ulżenie bolu sercá w dzisieyszem doczesnem osłábieniu Korony Polskiey [...]. DembWyw 3. ▲ ból oczu (sz. zm.): Największy bol oczu, zazdrość. PotFraszBrück II 399. Káżdy Szláchcic Xiążęciem, á co z oczu bolem, Sąsiadom: Elektorem, może być y Krolem. PotPocz 38.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Táiemny ból cięższy. KnAd 1152. ● Bolé duszne więtsze niż ciélésne. KnAd 275. ● Nié odnawiay bolu/ rány/ wrzodu zgoionego. KnAd 629. ● Ból káżdy mniéyszy/ zda się naniéznośniéyszy. KnAd 41. ● Roskosz bolu nábawiá. KnAd 999. ● Nié wiélkie bolu vlżenie/ toż cierpiących zgromádzenie. KnAd 704. ● Ból/ ieśli máły/ ia go zniosę: ieśli wiélki/ on mnié. KnAd 41. ● Ból zá czásem ustáié. KnAd 42. ● Ból máły/ znośny: wiélki krótki. KnAd 41. ● Ból milczeć nié umie/ ábo nié da. KnAd 41. ● Lżey ból cierpiemy spolny z drugiemi. KnAd 457. ● Bólu nié máłe vlżenie/ Płácz/ ktemu wypowiédzenie. KnAd 42. ● Ból swoy wyznawa/ kto złe oddawa. KnAd 892. ● Ból wszélki nié ták się czuié/ Gdy go kto lékko przyymuié. KnAd 42.