Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BŁAZEN, BŁAŻEN

Słowniki:
SStp (błazen, błazno), SXVI, Kn, T, L, SWil, SW, SJP notują

Formy: lp M. błażen // błazen; D. błazna; C. błaznowi; B. uż. żyw. błazna; N. błaznem; Ms. błaźnie; W. błaźnie // błażnie; ~ lm M. uż. osob. błaznowie; D. błaznów; C. błaznam // błaznom; B. uż. osob. błaznów; uż. nosob. błazny; N. błaznami; błazny; W. uż. osob. błaznowie

Znaczenia:

1. »zawodowy trefniś, żartowniś, wesołek zatrudniany na dworach królewskich i wielkopańskich, także aktor komediowy występujący w przedstawieniach«: Vielleicht hastu den Narren fleissiger zugesehen/ als etwas anders. Podobnoś się błaznam pilniey przypátrował (przypátrowáłá) niżeli czemu inszemu. VolcDial 102. Niewiasta gdy włoski utrafi, twarz pofarbuie, ubierze się w száty, stanowi swe[mu] wyższe, zda się coś wielkiego, ano ona przecie szpetulicha, iako w komedyey błazen. PetrSEk 9. Błazen co się błazéństwem bawi/ Sannio [...] Scurra [...] Morio [...] Nugas [...]. Kn 34. Kuglarz. Figlarz. Smieszék. Błazen. KnAd 406. Boiarski [...] Słuzel za blazna pierwey u Xziazecia Zasławskie[g]o woiew[ody] Bracławskie[g]o Circa 1616. TrepNekLib 35. Histrio Blazen. SłowPolŁac 70v. Dworzánie [...] poszli do Szewca y roskazáli mu/ że nápotym Błaznowi pomienionemu trzewiki dłuższe/ á do tego ná przodku kończáte robić miał/ áby nogi nie czuły/ gdy mu zásię ná nie nástępowáć/ y onego kosturem w pálce stursáć będą. Przez co błaznowi temu bárzo wygodzili y posłużyli byli. GdacPrzyd 30. Szpiczáste rogáte y ná przodku kończáte ludzie buczni trzewiki noszą: poszło to od jednego Błazná dworskiego. GdacPrzyd 30. Kazałem dáć káptur ná głowę, ze dwiema vszomá oślemi iáko Błaznowie stroić się zwykli. AndPiekBoh 91. BOUFFON [...] BŁAZEN, smieszek, Trefniś Ktory się puścił ná takie życie áby do śmiechu pobudzał ludzi powieściami swemi. DanKolaDyk I, 216. Za złość, co Posłom Iego wyrządzili wprzody, Kazał [Dawid - Amonitom] iak Błaznom zá to, golić po puł brody. DrużZbiór 88.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Zadna biesiádá nie może być bez błazná. RysProv XVIII, 1. ● Káżdy błazen swoim stroiem. RysProv VII, 4. ● Kunsztarzá ábo błazná rádzi wszyscy słucháią/ lécz go zá przyiaciéla nie máią. KnAd 1304. ● (war.) Zadna biesiádá nie może być bez błazná. RysProv XVIII,1. Biésiádá rzadka béz iakiégo błazná. KnAd 24. ● Nie bądź błaznem/ kiedy nie możesz być wielkim Pánem. RysProv X, 1.

2. »głupiec, człowiek naiwny, niepoważny, ośmieszający się swoim zachowaniem; pozer, blagier«: Biáłogłowá grzeczna/ Wino mocne. Z namędrszego vczyni błazna. ŻabPol B3v. Nie dziw że Philosophia zá błazeństwo/ Philosophy zá błazny u tych/ ktorym dobrzy ludzie widzą się błáznowie/ á Cnoty błazeństwá. StarPopr 10. A błaznowie macieli sie olada co wadzic Takze y wotpowiedzi Vstawicznie Chodzic. Przeprostasie błaznowie albo scie nie swoi Wzdy scie wy Chłopi dobrzy samsiatkowie moi. KodKon 121-122. Ktokolwiek rzecze brátu swemu Ráká będzie winien rády: á ktokolwiek rzecze błaźnie będzie winien ogniá piekielnego. BG Mt 5, 22. Błazen aliter, vide. Głupiéc. Kn 34. Taksie mu [senatorowi] zas zdało Ze wszyscy mądrzy tylko onsąm ieden błazen. OpalKSat $v-5. Nie czytałem lec z Neoterykow Pozbierał był professor moy niemało iako Czesto wiec nąm powiadał o błaznie nad błazny Vmiesz diabła iako y ten twoy magister Caecus caecum deduxit, a zatym wdoł obay. OpalKSat 44v-45. O błaznie nad błaznami do tegosmy przyszli Komusz ztym gorzy proszę czy mnie czyli tobie A na cósz taki zywot czemusz sie nie kazesz Powic á tak wpowiciu wKolebeczke włozyc Zeby nad tobą mamka spiewała. OpalKSat 48v. Histrio Blazen. SłowPolŁac 70v. Zwano go Socrates [...] nie słycháć o tákim drugim błaźnie/ coby go żoná kiiem biiáłá/ y tákim ługiem myiáłá. ZłoteJarzmo D4v. Ogrodnik [...] Gani Atrydesa fochy, Za błazny ma wszytkie Włochy. MorszAUtwKuk 340. Im blizey grobu, y mar ma dochodzic, Tym się większymi obciązaią pęty, Zeniąc z młodymi, błaznowie dziewczęty. PotSyl 6. Te ich trafienia, te pudry, te muchy, Wszetecznie nagie piersi, te trzęsidła, Z wyciągnionymi na ramiona uchy, Y cały ich stroy: na błaznow sidła, Srogie mi wsercu czynią zawieruchy. PotSyl 23. Nie jeden kwoli głupie rzeczonemu słowu Błaznem zrazu zostawszy, wieczne pośmiewisko I do śmierci onego słowka wziął przezwisko. PotFraszBrück II 369. Xięzyć sąm przez się nie świeci, ieżeli iásnosci nie weźmie od Słońcá, otoż widzisz żeś błażen. AndPiekBoh 18. Drwisz Błażnie, idź tám gdzieć każano. AndPiekBoh 36. Mow zá mną Błaźnie, żebym cię rozumiał. AndPiekBoh 40.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kogo w błazna postrzyc »zrobić z kogo głupca«: A ieszcze to nayżáłośnieysza/ że przywiodszy cię do tego/ że ią poymiesz/ nie ták to interpretuie/ żeś to z grzeczności twoiey/ nie upátruiąc áni dostátkow/ áni stanu y urodzenia iey nierownego uczynił/ ále swoiey to rostropności [...] y rozumowi przypisuie/ że cię umiała w błazná postrzydź/ y dostąpiwszy potym czego chciáłá/ nigdy tobą kontentowáć się nie będzie. GorzWol 46. ◆ się postrzyc w błazny »zrobić z soiebie głupca«: A po staremu kiedy kto nazbyt uważny, Nic pewniejszego, że się rad postrzyże w błazny. KorczWiz 95.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Błaznow wszędzie pełno. RysProv I, 5. ● Trudno z błazny ná záiąc. RysProv XVI, 2. ● Wszędzie ná błazny kápie. RysProv XVI, 9. ● (war.) Nié czyń się błaznem gdyś nié iést. KnAd 564. ● (war.) Nié czyń się błaznem. KnAd 570. ● od przysł.: Nie trafiłeś na dudka, znajdź sobie błazna. Nié tráfiłéś ná dudká. Naydzi sobié błazna. KnAd 668. ● Przede drzwiami bogatych błaznow, mądrzy zwykli siadac. JaśDict 117. ● Widziemy/ że prawdziwe jest ono stáre przysłowie: Jeden Błazen wiele Błaznow czyni. GdacPrzyd 31.

3. »człowiek nic nie warty, marny, podły; nicpoń, hultaj«: Tákby też mogł tákiemu Senatorowi kto drugi to powiedzieć: A nie sromże cię Persow błazná/ ábo podłego człowieká osoby nosić/ ponieważ ná cię Fortuná Senatorską włożyłá? StarPopr 85. Co ia zá chłop? co zá błazen? co ia zá niécnotá? Y ia błazen/. Sumné ego nihili? Sumnē ego minimi pretij? Ecce me hominem nihili. Kn 86. Gdym ták Gordyiskim węzłem záwiązány/ Uczynię Mátko twoie roskazánie/ Wnetże mi będzie tęn to záwołány Bohátyr błaznem. TwarSDaf 29. Łatwa pieniędzy nie mieć, błaznem być y grzeszyć. ŻabFor C4. Prozna cie chwała błaznie nadeła y wielkie o sobie rozumienie. OpalKSat 76. Zaraz bogaci, zaraz go oblecze, Wsławę: zaraz mu da fortuna sługi, Choc go nie ziąbi mroz: słonce nie piecze, Upodobawszy z leda go przymiotu, Wysadzi błazna, beze krwie, bez potu. PotSyl 36. Tysiąc ludzi złodzieja w wielkiej liczbie minie, Co go ledwie nie ślepy ujrzy na drabinie. Błazen senatorskiego domaga się stołku: Jakbyś czapkę powiesił na usranym kołku. PotFraszBrück II 213. Sypie błazen pieniądzmi, większym się honorem Co raz zdobiąc, ma wolą zostać senatorem. Ślepy, że i królewskiej dostojność purpury Do śmierci nie odmieni w człowieku natury. PotFraszBrück II 213. Ktory nie śmie odbieráć dowodu [...] y nagrody, należących cnocie swey [...] tákowy nazwáć się nie może, chyba nikczemnym [...] y thorzowátym błaznem. AndPiekBoh 127-128.

◼ Przenośnie: ◼ Gdyby kupiec dziś przybył z trafunku, Zá tego błázná niechciałbym y kopy [rzeźbiarz o posągu Merkurego]. DrużZbiór 530.

4.ekspr. »mały chłopiec, smarkacz«: O tego małego błazna nie wiem czemu się Wć moje serce turbujesz [...] Że papkę jeść poczyna, bardzo to dobrze; ale mu trzeba było wpuścić trochę wina w usta, Kiedy się urodził, żeby był duży, mocny i na pracę trwały. SobJListy 247.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: Histrio Blazen. SłowPolŁac 71. Błazen der Narr. WojnaLust 81. Der Narr/ Błazen/ des Narren Błazná etc. KellGram 29.

1 a. 3: Błazen/ Sannio [...] ein narr/ Item, Scurra [...] Spottvogel/ Lotterbube. DasHünDict Pp.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Biáłagłowá grzeczna Wino mocne/ Z namędrszego vczyni błazna. ŻabPol B3v.