Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. błoto; D. błota; C. błotu; B. błoto; N. błotem; Ms. błocie; ~ lm M. błota; D. błot; B. błota; N. błotami; błoty; Ms. błotach; błociech

Znaczenia:

1. »ziemia rozmokła, tworząca gęstą, lepką masę; nieczystości, zanieczyszczenia; szlam, osad na dnie stawu, sadzawki, jeziora, niekiedy o właściwościach leczniczych«: Chirgessowie wieszáią vmárłych ná drzewách nád ktoremi ich księża czynią kazánie kropiąc słuchácze krwią znieszáną z błotem z gnoiem y z ziemią. BotŁęczRel IV 133. Tedy błotem tey wody [cieplicznej, leczniczej] [...] może prędko zabieżeć [opuchlinie]. SykstCiepl 144. Ieszczem żadnego [medyka] nie słyszał/ ktoryby roskazował błotem tey wody [cieplicznej, leczniczej] członek chory okłádać. SykstCiepl 191. Przedtem kray piękny/ teraz ciepłe wody/ Kliiowatemi błoty záráźliwe [Sodoma]. TasKochGoff 268. [Chrystus] plunął ná ziemię: á uczynił błoto z śliny/ u pomázał onym błotem oczy ślepego. BG J 9, 6. Błoto/ Lutum [...] Caenum limus [...] Blateae & balatones, sunt bullae luti ex itineribus, aut id quod de calceamentorum soleis eraditur. Kn 36. Upusty w nich [sadzawkach] złe, bo spodem woda wychodzi, ślamowania potrzebują, bo już błotem pozałaziły. InwKal I 631. A wy chrześciánie uczcie się, że podobnym sposobem [do tego, w jaki Chrystus uzdrowił błotem ślepca], we Krzcie Swiętym błoto uślinione, ślina ubłotniona oświecáć, was będzie. MłodzKaz II, 82. Złapano mię w kamienicy z tym [ukradzionym ubraniem] [...] chodziłam potym w karze, błoto skrzybiąc. KsKrowUl I, 642. Zostawszy mnichem Prawiemci się ucieszył, prawiemci ustronia I wczasu dostał, na woz przesiadszy się z konia, cały świat krążąc, albo depcąc błoto w mieście, Włoczę się na każdy dzień po mizernym kweście. PotFraszBrück I 264. Na ochędożenie miasta i wywożenie błota wszyscy gospodarze i połgospodarze [...] powinni będą. RzepLubKutrz 224. BOUE [...] BŁOTO plugastwo śmiecie ziemia wodą rozczynioná. DanKolaDyk I, 216. Błoto. 1) Koth, Dreck. 2) Gassen-Koth. 1) bourbe, fange, limon. 2) crote, bouë. T III 60. Suknie drogiey, nie włożysz do skrzynie pełney błotá, iákże do sercá niepráwością pokalánego, przyimuiesz Chrystusá? TylkStrom 70.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ (Jak(o) w błoto wrzucić »marnować, trwonić«: Widzę wielu miedzy Kátholikámi tákich/ ktorzy rozumieiąc iż w błoto wrzucili/ iesli co zá synámi/ lubo zá corkámi do Klasztorow dáli. BirkEgz 19-20. Jak w błoto wrzucił pieniądzé/ koszt. KnAd 294. Wolałbym ie (te pieniądzé ktorych prosisz/ ábo kupno) w błoto wrzucić. ábo do szpitalá dáć. KnAd 1252. Koszt tak jako w błoto wrzucę. Dzidy swoim kosztem kazałem tu zrobić po miastach i z proporcami, i będę cudzym rozdawał chorągwiom. SobJListy 504. ◆ Kogo z błotem zmieszać (sz. zm.) »znieważyć kogo słownie; oszkalować, oczernić kogo«: Podeptáć/ z błotem zmięszáć/ zélżyć kogo. KnAd 875. Ale cię kto z błotem zmięsza? sławę twoię zmáże? pokáli? nie gnieway się! MłodzKaz II, 79. GROS [...] PRZEMOWIC się z kim słowami przykremi uraźliwemi; złaiać kogo zbłotem go zmięszać. DanKolaDyk II, 103. ◆ z(e) błotem kogo co pomieszać »znieważyć kogo słownie; oszkalować, oczernić kogo«: Kto zwyciężył? Andrzeiá pomieszáł Czárt z młotem, Andrzey Diabłá rzucáiąc precz z siebie ze błotem. KalCuda 293. Z leda przyczynki z błotem cię pomiesza [stara żona]. MatłBabBad 181-182. ◆ coś równać z błotem »burzyć, niszczyć«: [Etna] z swoiey Otchłánie siarczystym wymiotem Záraża, zásypuie, Miástá rowna z błotem. DrużZbiór 28. ◆ coś się w błoto wrzuca »coś jest marnowane, trwonione«: Piszę śię ná to z W. M. Pánem Mośćianie N. iż śię w błoto práwie wrzuca Fortuná Polska, gdy ją Pánowie młodźi ná Lutecye álbo insze kráje łożą. BystrzPol P1-P1v. ◆ jak w błoto wrzuconym być »być marnowanym, trwonionym«: Nadewszystko zaś alteracyi, gniewu [...] wystrzegać się trzeba. Inaczey wszystkie lekarstwa iak w Błoto razem z pieniędzmi wrzucone będą. BeimJelMed 344.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Koń bossy ná lod/ Bot dziuráwy ná błoto/ Tępa siekierá ná drwá Niebespieczni są. ŻabPol B1. ● Wolałbym ie (te pieniądzé ktorych prosisz/ ábo kupno) w błoto wrzucić. ábo do szpitalá dáć. KnAd 1252. ● Jak w błoto wrzucił pieniądzé/ koszt. KnAd 294.

◼ Przenośnie: ◼ Polycletus [...] Miał ná myśli gárncarze/ y owe rzemiesłniki/ ktorzy formowáli státuy z gliny/ z ziemie: iáko przykrzeysza robotá byłá Chrystusowá/ ktorey błoto y plugástwo nie tylo zá páznogcie zálázło/ ále począwszy od głowy áż do nog/ ran mu wiele zádáła. BirkNiedz 70. ◼ Ktorzy po nim [człowieku bezbożnym] zostáną/ w śmierci pogrzebieni będą: á wdowy jego nie będą go płákáły. Choćby śrebrá názgromadzał jáko prochu/ á násprawiał szat jáko błotá. BG Hi 27, 16. ◼ Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli To ci tak: lecz y owi co poczęli złotem W naszympisac obozie: zamazali błotem Bo gdy się urzynaniem głow hayduczych bawią I te błaznowie stracą: y więcey nie sprawią. PotWoj 113. ◼ Na tym padole [...] nie jest [...] Perła bez mułu i kryształ bez błota. LubSTobPol 85. ◼ Wszytkie uciechy iáko wiesienny lod stopniawszy w obrzydłe błoto idą. BujnDroga 409. ◼ Gdy kto zełży słowy, rozum tak rzec każe, Kto ciska błotem, sam wprzod ręce swe umaże. MikSil 295v. ◼ Elblążanom, żeby ich był od błędow na tor prawdy katolickiej naprowadził, dwoch z Zakonu naszego posłał [Hozjusz], luboć im za ich prace koło zbawienia ich arcy zle herezya płaciła, iuż kamieniami, iuż błotem, iuż bezecnemi kontemptami chcąc ich od siebie rugować. NiesKor II 377. ◼ BOUE [...] Szczęście dziś ludzi sadzá ná tonie, á iutro ich spychá w błoto. DanKolaDyk I, 216.

2. także w lm »obszary, miejsca grząskie, bagna, mokradła, stawy, zwykle zarosłe trawą, trzcinami«: Ztegóż zamku Szuyski samodziesięt pokryjomu vciekł błoty. NowinyDymitra Aiijj. Moskiewska ziemiá/ iest po wielkiey części zágęsczona lásámi y pusczámi wielkimi/ tákże y błotámi. BotŁęczRel III 55. Moskwa swoię Fortecę w kącie lasa własnie ufortyfikowała ze dwu stron Las mając a z trzeciey błoto. MasDiar 43. Iest iescze druga rudá inákszey własności Niż tá pierwsza/ ná błociech náyduią iey dości. RoźOff G3. Nazaiutrz 11 die Mai czekała nas Moskwa przy swem obozie, woisko sprawiwszy za błoty [!], ktore było przed ich obozem nieznaczne, a nieprzebyte. MarchŚcibHist 7. Bágnisko/ bágno/ błotá/ Palus [...] Terra stagnata palude [...] Locus palustris. Kn 12. Niedawny mąmy przykład młodenkiego Pana Co z bankietu z czeladzią wszytką wyiechawszy Zgubiony wbłocie sczerym Vtonął. OpalKSat 35v. Topili się sami Na złych przeprawach złośliwi Kozacy, W błotach leżeli gęsto jak robacy. BorzNaw 105. Lubomirski nazad powrócił ku Kaliszu niesłychanymi błotami, lasami i tak złymi drogami, jakich we wszystkim podobno nie masz na świecie. SobJListy 63. Roku 1489 Tatarowie Ruskie Ziemie woiowali przeciw ktorym Krol Syna Iana Olbrachta wyprawił, poraził ie na błotach miedzy Ieziory. DrobOpow 162. Do Potu arcyprzeklętą drogą skałami i błotami mil 3: tam są wody zdrowe, i dla tego od wanien, których tam zażywają nazywa się miejsce Pot. ZawiszaPam 78. Wysiadł [król szwedzki] z okrętów pod Rewlem w 8 tysięcy Woyska poszedł na Sukurs Narwi, przeprowadzony od Chłopa iednego Strzelca wiadomego Puszcz i błot Inflantskich mieyscami do przebycia dziwnie trudnemi, uderzył na Moskwę. OtwFDzieje 49. BRZESC w Brzeskim Kujawskim Woiewodztwie Miasto z mocnym Zamkiem między błotami y bagnámi. ChmielAteny II 299. Tatarowie [...] Podole najechali i woysko Polskie na bagnach i błotach zdradą znieśli. ŁubHist 56. Błoto [...] błota. sumpfigte Derter, Kothlachen. bourbier; lieu plein de bourbe. T III 60. Błotny, na błocie rostący, leżący, z błota wzięty. sumpfig, Sumpf-. de marais, marécageux [...]. T III 60. Trzebá było przykre skáły przechodzić, y gory wyższe nád obłoki, doły ná ktore strách z gory y weyrzeć, rzeki y błotá przechodzić, drogi sobie szukáć. TylkStrom 53.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kto po kładkách mądrze stąpa/ ten się rzadko w błocie kąpa. RysProv VII, 5. ● Z cudzego koniá/ y śrzod błotá z siáday. RysProv XVII, 3. ● Zaymiész mi káczki ná błocie ábo ná wodzie. KnAd 1307.

◼ Przenośnie: ◼ Żeby też umiał [puszkarz] [...] dyskurować z ludwisarzem [...] mając z nim sprawę, nie jako niektórzy prostacy, co się czynią mądrymi, a jak ślepi dadzą się wodzić po błocie, co jest przyczyną szkód w skarbach monarchów. AquaPrax 116.

3.med. »zanieczyszczenie rany; ropa, wydobywająca się z rany«: BOUë (Pus que ren une playe) [...] BŁOTO ropá ktorą z siebie raná wydaie otok. DanKolaDyk I, 216.

4.przen. »upadek moralny, grzech, zło; człowiek marny, podły, grzesznik, nędznik«: Kędy ná ktorey duszy mocnego tego przedsięwzięcia nie mász/ gdy pokusy prziydą/ błotá grzechowe tám być muszą. BirkNiedz 36. Smród [...] Quisquilliae [...] Balatro [...] vide Błoto. Kn 1034. Kto tedy Konfessyą odpráwiwszy z skruchą serdeczną y z żalem zá popełnione niepráwości do tego stołu Páńskiego przystąpi/ otrzyma wszytkich grzechow swoich oczyszczenie doskonáłe/ ták iákoby się w źrzodle omył z błotá niepráwości swoich. StarKaz II, 42. Jam w białym pokarmie przeklęty Grzech ssał od matki, jam w grzechu poczęty; Jakom począł być, jakom się w żywocie Ruszył, tak w grzesznym jestem zaraz błocie. MorszAUtwKuk 224. Powiedz, iáko pámiątkę zostawili godną [pogańscy filozofowie, mędrcy i retorzy]? Cobyś w nich miał pochwalić? chibá czci niegodną Wszelką szpetnośc, y głupstwo, y naukę prozną Ktorą swych pokrywáli niecnot sprosność rozną, Aby pod krzyształowym mogło błoto lodem Bydź vtáione, brzydkim zaráżone smrodem. DamKuligKról 245. Moy Ociec Bachus [...] Zwádzi się prędko, rad da przyczynę, Wsadzi do błotá, iáko w pierzynę [mówi podagra]. CompMed 390. DISCULPER [...] Usprawiedliwię się oczyszczę y ciebie z błota w ktorymeś ulgnął wyciągnę. DanKolaDyk I, 471.

5.przen. »coś bezwartościowego, marnego, nietrwałego; materiał, z którego zbudowane jest ciało ludzkie, świat«: Obaczysz iż cię z błotá stworzono/ y że przed stem lat nie było żadney noty o tobie/ ieśliś miał żyć kiedy ná świecie/ ábo nie? StarKaz II, 264. Ba gorszy Swiat dzisieyszy niz gliniany albo Zbłota kiedys zlepiony. OpalKSat 60. Wszyscy ten byt doczesny: ten moment zywota, Choc krotki, y z szczyrego ulepiony błota, Taklubią. PotPer 25v. Dość masz, iák mniemam, ná tem, Ażebyś w swiátowe był dostátki bogátem, Ktore są rowne błotu. DamKuligKról 167. Gdy słońce záiáśnieie, widzi [oko ludzkie] co złoto, co błoto [...] co ziarno, co plewa. BystrzInfCosm I3. BOUE [...] MOWIĄ niewłaśnie Dusza álbo człowiek iak z błotá. DanKolaDyk I, 216. BOUE [...] Ten Pan tego człowieká z błota wyprowadził, to iest z stanu podłego y wzgardzonego DanKolaDyk I, 216.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ z błotem równać coś »pozbawiać co ważności, wartości«: Boze Ciebie proszę boc to iest dzieło twey Prawice Hardych Tyrannow Dumy wywracac na nice Mieszac pysznych y z błotem gorne rownac mysli Przez tych ktorzy swą siłą od ciebie Zawisli. PotWoj 1. ◆ obrócić się w błoto »zmarnować się, stać się nic nie wartym«: BOUER [...] Obrocić się w błoto. DanKolaDyk I, 216.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Lépsza cnotá wé błocié/ niż niécnotá ẃe złocié. KnAd 447. ● BOUE [...] MOWIĄ przysłowiem: Dom iák cale iest z błota y z gliny zá dom ladaiako stiwany [!]. DanKolaDyk I, 216.

Znaczenia niepewne:

1 a. 4: Błoto. Lutum, [...] Caenum, limus. Purwas. SzyrDict 19. Blotho Coenum. SłowPolŁac 3.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vgrozisz mi/ abo/ mu. Vczynisz mi. Zaymiesz mi káczki ná błocie. KnAd 1199.

# Użycia metajęzykowe: # Sie endet sich aber auch offtmals auf ein ech/ zumahl in den Nennwörtern so auff d, t, s, aussgehen/ denn da wird recht gesaget [...]w błotách und w błociech im Kotte/ oder in Morasten. DobrGram 145-146 # De Tertia Declinatione Neutrorum [...] Paradigma I. [...] Nominum quae in o terminantur [...] stádo stádzie, ciepło cieple, srebro srebrze, błoto, błocie etc. WojnaInst 39-40 # Substantiva [...] Blotte Błoto Börnstein Bursztyn Bohmsin Bomzyn [...]. WojnaInst 166