Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »odczuwać strach«:

Rekcja: kogo, czego || bezok.

Tchorzem być sromota. Vide: Bać się sromota. ManTobPhr 195. Gdy się kto boi, zblednie, czásem popuści, y zápomniawszy się zginie. PetrSInst C2. Diabeł rzecze Straszna iest smierc straszny sąd y iam iest strasliwy Musi się mnie kozdy bac Martwi y tez zywy. KodKon 96. Boię się/ (Strácham się/ Lękam się maiorem vehementiam timoris significant, quam Boię się)/ Timeo aliquid. timeo ne. timeo quemadmodum [...] Metum capio [...] Horrore perfundor Strách mię! [...] Tchorzyć/ [...] Przélęknąć się. Kn 41. O iáko boi wniść się [oblubienica] do łożnice/ Iáko postępek trwoży ią nie znány. TwarSDaf 25. Iako ptak lada liszka boi się tak y ci [ludzie] Lada puku a cosz by samego postrzału. OpalKSat 68v-69. Na co – prawi – ten sajdak nosisz na twych karkach, Ponieważ do strzelania nie masz siły w barkach? Mnie to raczej marsowe oręże przystoi, Którego się wieprz groźny i mściwy lew boi. ZimSRoks 13. [Roderik do Gomesa:] Ták się smierci boisz? CorMorszACyd 128. Ták się bał/ że od stráchu drzał. DobrGram 505. Nie boycie się tych, ktorzy zábijáją ciáło, ále dusze zábić nie mogą. GdacPan 164. Powiedają ci, ktorzy doznali zapachem, Że tchorz większym przejęty, bardziej śmierdzi, strachem. Odpuśćże mi, co powiem, mój drogi kochanku! Musisz się ty zawsze bać, bo bździsz bez przestanku. PotFraszBrück II 400. Żadnych postrachów nie boję, o honor i wolność stoję. StanTrans 64. Czemu niektorzy gdy się bárzo boią czuią prágnienie? Pod czás boiaźni ciepło zbiega się wewnątrz, zátym suszy á suchość czyni prágnienie. TylkRoz 270. Mániacy [...] Sposobni są czásami do wesołości, y śmiechu zbytniego, á czásami názbyt się smucą y boią. CompMed 89. Bać się nas dopieroż nie maią czego, doznawszy iak płonne nasze pogrożki. LeszczStGłos 28.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bać się swego cienia (sz. zm.) »być tchórzem, bać sie wszystkiego«: Boiáźliwy. Tchorz. Záięczego sércá człowiék. Cieniá się swego boi. KnAd 38. Ten co zapadnie w Kray nieprzyiacielski swego sie cienia boi wszedzie sie ogląda. OpalKSat 68v. ◆ bać się kogoś, czegoś jako wściekłego psa »bardzo bać się kogoś, czegoś«: A żeć się ludzie czásem kłániáią/ tedyć tego dla twoiey poczciwości nie czynią/ ále że się ciebie iáko psá wściekłego boią. StarPopr 31-32. ◆ bać się kogoś, czegoś jak ognia »bardzo się kogoś, czegoś bać, unikać kogoś, czegoś«: Iák ogniá się boi/ strzeżé/ chroni. Latini dicunt: Cane peius & angue [...] Vitat oliuum cautius sanguine viperino. Kn 231.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Gdy piéska biią/ i léwék się boi/ ábo/ léwék się niéch boi. KnAd 231. Gdy piéska biią/ i léwék się boi/ ábo/ léwék się niéch boi. KnAd 231. ● Jéden kot stadá myszy się nie boi. KnAd 307.

◼ Przenośnie: ◼ Baszty wykowáne Nigdy tákowey twardości niemiáły Iak te, ktore się száty dotykáły Niebieskiey Pani, pod ktorą w pokoiu Stały y namniey nie bały się boiu. OblJasGór 36.

2. »czuć respekt przed kim, czym; uznawać kogo, co; słuchać kogo; mieć wzgląd na kogo, co (najczęściej Boga, szatana a. prawo, urząd, osobę wysokiego stanu itp.)«:

Rekcja: kogo, czego

Iáko się mężá żoná ma bać, miłości y przykłády zgody ich. PetrSEk 4. Máiestat twoy [Chryste] bestye czuią/ á ludzie się go nie boią. BirkOboz 62. Czy niegodzi mi się Zyc y czynic iako chce wyiąwszy cokolwiek Prawo karze y broni Ktorego się boię. OpalKSat 6v. Mój Boże, jak ci, co samego Imienia ojca bali się mojego [hetmana Koniecpolskiego], Teraz Fortunę tak prędko łapają, A jako wilcy do nas się wkradają! BorzNaw 109. Nędzarze, Hołotá, Odártusowie, niechciycie názbyt się wystáwowáć, i mowić; boycie się nas, miycie ná nas respekt. MłodzKaz IV, 236. Opękaciała mniszka [...] Toż do Ksieni na pytki wzięta, powie z strachem: [...] Czemużeś nie wołała, żeby siostry czuły [przybyły z pomocą]? Już było silentium, bałam się reguły. PotFraszBrück II 363. Byle bali Poddani, niechay nienawidzą, Strászna y głupia mowá, dla ktorey okrutnie, Vmiera Nero. PotPocz 55. W takowych i podobnych okazjach, jako też i w innych kryminalnych akcjach, mają się Boga i pana swego boić. DziałTWilkKutrz 194. Wszyscy Panuiący maią dwa motiva w rządach: amorem et timorem; o to się zwyczaynie staraią żeby się ich bano, y żeby ich kochano. LeszczStGłos 28. Gdy winnych karzą niech niewinny boi. MikSil 251.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kto się ludzi nie wstydzi/ ten się y Bogá nie boi. RysProv C3v. ● Więcey się chłop tego boi/ co bespiecznie w kroku stoi. RysProv I4v.

3. »nie chcieć mieć z kim, czym do czynienia, unikać kogo, czego, starać się zapobiec czemu«:

Rekcja: kogo, czego || bezok. || zd.

Kto się boi od gádziny obráżenia, ten tylko wárząc Bożedrzewko w oliwie, á tym ciało pomázuiąc, ustrzeże się. SyrZiel 370. Dziwna rzecz, iáko się tym ludzie pobłaźnili, że kiedy ledá kto rzecze: Wynidź/ iákoś dobrey mátki syn/ a biy się ze mną/ że się boią nie wyniśdź/ by tym złey mátki synowie nie zostáli. StarPopr 107. Oddawáłá modlitwy/ prosząc áby od niey Pan Bog odiął tę piękność/ boiąc się żeby komu okázyą do grzechow y zgorszenia nie byłá. OkolNiebo 41. Więc kto się rogow boi, á żonkę ma potemu, dla Bogá obok z nią, y przez Prog tylko. NaukaBud B2v. Vdáią żeby ten tabák miał bydz trucizną napusczony/ co táką abhorrescenyae do tábaku spráwiło/ ze się go ludzie boią. MerkPol 305. Bójcież ich gniewać, bądźcie ochędożni, Niech was plugastwo z nimfami nie rożni. BorzNaw 45. Był Zołkiewski na te Prozby głuchy Boi się wdac Korony w Nowe zawieruchy. PotWoj 17. Rzymianie Upadną; boiąc do gory porwania. LucChrośPhar 299. Czemu wino wynurza táiemnice? Táiemnicę dla tego Káżdy chowa, iż się boi álbo obawia dla iákiey przyczyny iey wydáć. TylkRoz 236. Bał się iednak z[a]wsze zeby uroda iey tak wielka komu na zdradzie y iemu samemu nie była jakoz zakochał się w niey Młodzian ieden Septimus. HistŚwież 166. Przez to nie dochodzą Legácye, Poselstwá, Deputácye, á per consequens báć śię trzebá żeby generalne obrády około Oyczyzny. Trybunał Koronny, z gruntu nie upádły. BystrzPol M6v-M7. Boymy się przeklęctwá onego: Biádá wam, ktorzy złość dobrocią názywacie, ciemność świátłością, gorzkość miodem/ grzech cnotą. BirkRus E2v. Testáment zfałszowáli, bo Senátorowie bali się áby im máiętności Kościelnych nie odbierano. TylkStrom 6. Bać się trzebá gdy u sąsiada gore, aby ten pożar daley nie siągał iáko zwykł. VadeMed 251.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Ná málé ma probowáć/ kto się boi szkodowáć. KnAd 536.

◼ Przenośnie: ◼ Nie przeto-ć wiążę ręce przez to ziele, Że mi z nich w serce ślesz postrzałów wiele: Nigdy się piersi me nie będą bały Twych smacznych razów i twej słodkiej strzały. MorszAUtwKuk 41.

4. »spodziewać się czegoś, przeczuwać coś niepomyślnego«:

Rekcja: czego || o co || zd.

Zaden [żołnierz] [...] nie wrocił Tak ze się barzo boię ze są poimani Albo czego strzesz Boze są pozabiiani. ArKochOrl 32v. Nádzieię mamy w kłamstwie (w Polityce nászey) y od mátáctwá ochronę mamy [...] Y czegoż się bać mamy. BirkNagr 52. O trzeczey godzinie w nocz wwielcze się te[g]o bal [Adam Wielkowicki] abi go v tribunalu nie zadano w sprawie ie[g]o. AktaBab 2. Ia się tylko lata spodziewam y boię na nie takiego ktore mi ie [wina] wniwecz pokwasi. OpalKListy 156. Pospieszaymy się trochę, abych ie doścignęli boię się podobnom zbłądzili z drogi. Nie boy się/ nie zbłądzilim. PolPar 79. Rodryk niczego z moiey nie boi się strony. CorMorszACyd 174. Obłudna [...] Kto by się spodział, kto by się bał zgoła Piekielnej złości w postaci anioła. MorszAUtwKuk 237. Y Krolowa wierzę, że zmordowana [...] iáko się záwsze bárziey boi przeciwnych przypadkow, niż się cieszy successámi, złoży niepotrzebny ciężár zamysłow. LubJMan 35. Dobry Bog: dobry y Krol Pan nasz rzeką Tedy się głodu, pod ich nieboiem opieką. PotWoj 168. Boiąc się od Ukrainy, Chmielnickiego, co prędzey posłał [król Jan Kazimierz] do Hana, aby Ordę posłał na Ukrainę. HistBun 37. To sobie Doktor u niego warował, Zeby zmarłego asz dzień minie czwarty, Od wyscia dusze: do grobu nie chował, Nie boy puchliny niech lezy w otwarty, Komorze. PotSyl 39. Czemu się niektore potrawy przyiádáią á drugie nie? Te się przyiádáią prędzey ktore są wilgotne y kliiowate bo do żołądka łacniey lgną zepsowawszy się brzydkość czynią: czego po suchych się bać niepotrzeba. TylkRoz 232. Poszedł potym król Szwedzki pod Elbląg, ale Mieszczanie tamteczni nie maiąc zadnego Praesidium, a sukursu się ani odsieczy nie spodziewaiąc, boiąc się takiey ruiny Miasta iako otrzymał Toruń wyszli z Miasta. OtwFDzieje 108. 10 nałoznic Oycowskich bojąc się Zeby ktora w ciązy nie była w morzu potopic kazał. IntrHist 127. Boię się, że nie iednemu podobno nim się te kárnáwałowe skończą uciechy, Epulonowe spráwiedliwość Boska nápisze Epitháphium. DanOstSwada V, 20. Boię się po tey potrawie, aby nie szkodziła; serce mi się o was boi; boieć się, (bać się) o syna swoiego muszę; boię się o moię oyczyznę. T III 68.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Czásu pogody/ boy się wiélkiéy wody/ ábo náwałności. KnAd 122. ● Głodny kiiá się nié boi. KnAd 246. ● Idąc do woytá/ obá się boytá. RysProv C2. ● Nié potka cię to. Nié boy się nie będziész doktorem/ woiéwodą/ biskupem. KnAd 640. ● Boiąc się Wilká do lásá nie iść. RysProv A2. ● Bać się trzébá trzcinié/ Gdy wiátr dąb wywinié. KnAd 8.

5. »troszczyć się, martwić się o kogo, co«:

Rekcja: o kogo, o co || zd.

Kápłani, káżdy boiąc się o się, áby go nie zrzucono z kápłáństwá, pieniądze wielkie dawáli krolowi. PetrSEk 38. Boię się o cię Timeo tibi: timeo tibi male [...] Timeo mihi [...] Timeo pro aliquo [...] Excitat me metus tui. Kn 41. Wtorego sposobu [kąpieli do pasa] záżywáią osobliwie w osłábiáłych/ kiedy się o kogo boią/ áby zupełnie w wánnie siedząc/ sił nie stracił. PetrJWod 40. O fauor się tesz nie boię bom t[ak] deuinkował sobie slachtę ze passim wszendzie opowiadaią etiam me absente zal swoi ze mię ten vrz[ąd] minął. OpalKListy 103. Bog widząc chęci iego do częstowánia gości, i przychodniow, boiąc się nieiako, áby mu się nie teskniło w niebie, do takiego częstowánia uczynił go w niebie Częstnikiem. MłodzKaz II, 248. Nie boy Caezarze; twe cię doydzie zdanie Nie będziesz ty na szlub prozny biadał Bo tych owocow; o ktoreć tak idzie Nie strzeże zaden smok przy Hesperydzie. MayChrośSup 16. Do Łysego Herbownego obmowce. Pies w Czaszy Herbem, głowá; u Szláchcicá Łysá Barżo poszłá ná Cárę [...] Nie boiąc o czuprynę, co geby przypłaca? Szczeka, y ludzi dobrych, swym ozorem maca. PotPocz 142. Kiedy mu [Nunilowi] Sądem oczy otwierac poczęto boiąc się o fortunę z miasta nie uszedł ale się tylko utaił. HistŚwież 166. Ieżeli się tráfi nawrócić do Bogá ná końcu żywotá, nie trzebá rozpaczáć o grzechow odpuszczeniu, ale iż ledwie álbo rzadko bywa w ten czás prawdziwe náwrocenie, bać się trzebá o nierychło pokutuiącego. TylkStrom 37-38.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Czégo więc bárdzo pragniémy/ o to się bárdzo boiemy. KnAd 127.

6. zwykle zaprzeczone »być nieodpornym, nieprzyzwyczajonym do czego, podatnym, wrażliwym na co«:

Rekcja: czego

Sadło końskie [...] najlepsze na wyprawę rzemienia, bo się snać taka skóra wody nie boi. DorHipTur 14. Żeby kto nie bał się w takie zimno do pczoł otwierać, niech to wie każdy, że [...] w kupie roy ściśniony, żadney zimy [...] nic się nie boi. OstrorNauka Dv. Miasto ktore w srodku rybnych iezior stoi I obu się gąb Padu wezbranego boi. ArKochOrl 26v. Uczona sława nie boi się skazy. MorszAUtwKuk 176. Gaśnie pochodnia, tępieją twe strzały, Których się ziemia, niebo, piekło bały. MorszAUtwKuk 262. Jako się Mur Miedziany drewnianego młota Ognia złoto prawdziwe, Skała wiatru boi [...] Tak dba y ta [cnota] na zazdrosc: chociasz za nią cwałem Stopa w stopę: iako cień suwa się za Ciałem. PotWoj XIVv-XV. Ten tylko plac (dokąd się zebrany Zgon złączył Członkow Oyczyzny Kochaney) Sam posrodku boiu, niezgwałczony stoi, Ani się gniewu, ani ognia boi. OblJasGór 132. Jeśli rzeczesz ogonek, pewnie nie soboli. Cielęcy nie boi się słońca ani moli. PotFraszBrück II 210. Iako wiele, ten Topor nabudował Domow [...] Nie boią ognia wody, nie boią się żeru. PotPocz 53. BAZYLISZEK [...] Z nátury boi się Kogutá, dla tego w Afryce miasto Orężá, ná tego Nieprzyiacielá, noszą Kurow podrożni. ChmielAteny1745 I 498.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bać się czego jak kwiatek mrozu: Boś ty tam, bracie, tak napsował wina, Że się tak boją winnice morsztyna Jak kwiatki mrozu. MorszAUtwKuk 52.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● W dzień Symoná Iudy/ boi się koń grudy. RysProv Kv.