Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »czciciel bogów pogańskich, poganin«: Nie bądŹcież tedy báłwochwálcámi/ jáko niektorzy z nich [Żydzi z czasów Mojżesza]. BG 1 Kor 10, 7. Azaż nie wiecie/ iż niespráwiedliwi krolestwá Bożego nie odziedziczą? Nie mylicie się; áni wszetecznicy/ áni báłwochwálcy/ áni cudzołożnicy/ áni pieszczotliwi/ áni sámcołożnicy. BG 1 Kor 6, 9-10. Lecz bojaŹliwym/ y niewiernym/ y obmierzłym/ y mężobojcom/ y wszetecżnikom/ y cżárownikom/ y báłwochwálcom/ [...]/ cżęść ich dána będzie w jeziorze gorájącym ogniem y siárką. Táć jest śmierć wtora. BG Ap 21, 8. Báłwochwálcow y báłwanow marność. BG Iz 44 streszcz.. Báłwochwálcá/ Idolatra [...]. Kn 13. NAczytawszy [...] o roznych Cudách Aegipskich báłwochwálcow/ ktore czynili przeciwko Moyzeszá y Aaroná consequenter y Páná Bogá [...] ten Párágráph nápisáć przedsię wziąłem. KalCuda 75. Więc że Pháráonowi báłwochwálcy tákże iáko y Simon/ byli czárnoksiężnikámi/ ztąd conuinco, że y prawdziwych cudow czynić nie mogli. KalCuda 77. On [Tobiasz] z bałwochwalcami Przestawać nie chciał, niezbożne przybytki Uchodząc – nie tak jak inni grzesznicy – W jerozolimskiej czcił Boga świątnicy. LubSTobPol 58. Naymędrszego Salomona Pogańskie nałożnice Bałwochwalcą uczyniły. BystrzInfElem AstrZup (2)3v. Bo iako bałwochwálcy pokłon czynią złotym lubo śrebrnym obrázom: ták łákomcy kłániáią się talerom swym/ y czerwonym złotym/ ná ktorych osoby są wybite Lewkow/ Sásow/ Krolow. BirkRus B2-B2v.

◼ Przenośnie: ◼ ADoracya BOGU tylko przynależy, w Piśmie S. dowod. W Polszcze zazwyczay: Jestem z Adoracyą, czy chcemy zostać Bałwochwálcami? DrużZbiór 459. ◼ Żadnego Bałwochwalcę czarownika, wrożka, zaklinacza w osadach, ani na stanowiskach między naszym żołnierstwem cierpieć nie chcemy. ArtWoj 43.

2.przen. »według wyznawców danej religii: wyznawca innej religii (innego wyznania); niekiedy ekspr.«: Tám [do nieba] zuchwálcow nie puszczą [...] áni wszetecznikow/ mężoboycow/ báłwochwálcow/ Sodomitow/ y fáłszerzow wszelkich. StarKaz 483. Żydom stary, nam i ten, i nowy obrazow Testament zakazuje, dopieroż bałwanow. Nie mogłem ich u żydow znaleść y poganow, I chybaby na świata trzeba jechać końce, Kędy jeszcze nie doszło prawdy Bożej słońce, Aż tu, gdzie go prawdziwi wyznawamy chwalcy, Żydzi nas i poganie zową bałwochwalcy? PotFraszBrück II 5. Bałwochwálcy głupi do owego Są podobni w swem głupstwie głupiego ptászniká [który łowi ptaki]. DamKuligKról 68. Grecy názwali zazdrość Momusem, ktorego zá Bożyszcze Bałwochwalcy mieli, z tey uszczypliwey mowy, pokonánia y reprehensyi. DuńKal Mv. O iakie głupstwo! kiedy bałwochwalcow Swiat chrześcianski przeiął obyczaie. DrużZbiór 435. CHRZEŚCIAN Turcy zowią Giaur, to iest niewiernemi Bałwochwálcami. ChmielAteny1755 I II, 493.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ poganie bałwochwalcy: Wiedzcież tedy Pogánie báłwochwálcy/ Zydowie niewierni/ sprośni Máchometani […] iż Fides catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in unitate veneremur. StarKaz II, 21. Przez Pháryzeuszow mogą się teraz rozumieć Pogánie báłwochwalcy/ Máchometanie obrzezáńcy [...] Heretycy bluŹniercy/ vporni Schizmátycy. StarKaz II, 149.

3. »ten, kto czci, uwielbia kogo, co, jest przywiązany do jakiej słabości, jakiego grzechu«: Pytam: czemu księża naszy [...] zbierają pieniądze bezdzieccy, I albo z nimi w ziemię wprzod, nim śmierć zapadnie, Albo zaś w księżą, jeśli krewna nie ukradnie. [...] jako bałwochwalce swego depozytu, Jako sługi Mamony do zębow ich zgrzytu, Głębiej piekła z Judaszem spychają pospołu. PotFraszBrück II 410. Aza niewiesz iż obzercá káżdy, stawa się Báłwochwalcą brzuchá, y káłduna swego. AndPiekBoh 156. IDOLATRE [...] BAŁWOCHWALCA w Francuskim się mowi o tym co się szalenie w czym zákocha y zátopi. DanKolaDyk II, 138.

4.indyw. »żartobliwie o tym, kto waży bałwany soli kamiennej«: Mierzeńskim się rodziwszy, moj drogi Zygmuncie, Nie masz dziwu, że się znasz na mierze i funcie Przetoś ważnikiem soli każego kawalca; Słusznieć w Wieliczce może rzec, żeś bałwochwalca. PotFraszBrück II 316.