Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »świątynia pogańska albo inne miejsce kultu pogańskiego«: Ieżeli się dyabli z dopuszczenia Páńskiego/ zelżenia báłwochwálnic swoich ták znácznie mśćili/ iákoż my się bać dáleko więcey nie mamy/ áby dla zesromocenia świętych kośćiołow swoich/ mśćiwą y ćiężką nas ręką swoią Bog nie pokarał/ y inszym Chrześćiáńskim kráiom ná przykład y przestrogę nie podał? BemKom 28. Sálomon mądry/ y bogáty Krol/ nábudował báłwochwálnic wiele dla żon swoich/ y nałożnic/ y czynił pokłon z nimi wespoł/ przed bożyszczámi onemi. BirkNiedz 156. Báłwochwálnicá Idolium, fanum, delubrum. Baźnićia pagoniszka. SzyrDict 6. W Tebáńskim Mieśćie do Bogini Cerery Swiątyni zszedszy się raz Báłwochwalcy, gdy inni sacrificuli kádźidłámi fetor zmyślonych Bozyskow odrażáią, Primicerius z nienacká doyrzał zasłonę z subtelney wyrobioną páięczyny, rowney wielkośći z Bogini płaszczem, ktora nádprzyrodzonym kunsztem, po cáłey bałwochwalnicy troyfárbistą rzucáłá tęczę. StaniewKor F2. Ná łonie urodzony Chrystusowego Kośćiołá, w báłwochwalnicách żyć sobie obrał [Julian Apostata]: áby z rewizyi płucow bydlęcych wieźdbiarzem został, niechćiał bydź membrum Ecclesiae; obieráiąc żyć inter ariolos, niżeli inter aras. StaniewKor Av. [...] ná tey gorze wymurowány był Zamek ktory Łyśiec zwáno, álbowiem z tey gory ták wysokiey ná wszytkie strony Polskiego świátá świećił, y murámi swoiemi bielał, á ták oną swoią swietnośćią, iákoby Kálwáryą iáką, to iest łysość między gęstemi lásámi pokáżował, iákoż do tych czas pokázuie. A przy pomienionym Zamku wybudowána byłá báłwochwálnicá to iest bożnicá, álbo Kośćioł pogáński, przy ktorym wybudowáne były zacne budynki, y páłáce, dla ktorych gorą swietną, łysą, álbo Łyśiec y Kálwáryą iest od tego Historyká przezwána. JabłońDrzewo 5-6. Polacy to słowo stemma, wykładaią Herb, niby herba to iest ziele, iż zielem portrety zacznych osob u Rzymianow in signum ich szlachectwa, w bałwochwalnicach w pewne swięta Pogańskie na koło wieńcżono, mowi Pliniusz [...]. ChmielAteny III 75. [...] Lácedemonczykowie idąc na woynę Amori czynili Sacrificia, aby Oyczyznę y siebie salwuiąc bili się dobrze. W Gáderze Mieście Hiszpańskim vulgò Cadix, wystawili byli Bałwochwálnicę Senectuti, iako Magistrae rerum: drugą Morti, generalnemu spoczynkowi et portui miseriarum, Wystawione też były Kościoły Paupertáti et Fortunae. ChmielAteny1755 I 8. Gdzie tedy prawdziwey Religij niezakwitnął nigdy, álbo zakwitnąwszy uwiądł ho nor, pełne były y są Chińskie domy, chałupy, podworza, ulice, Rynki, mieysca publiczne y Pałace, á dopiero ich Bałwochwálnice, ne dicam Kościoły, theatra Deastrow Miedzianych, Spieżowych, Marmurowych, Drzewianych, Glinianych. ChmielAteny1755 I 19. Były też y Świątnice, á racżey Bałwochwalnice u Pogan názwiskiem DRACONARIA, to iest SMOKOWI Bożkowi poświęcone. ChmielAteny1755 I I, 499. W Egypcie AMASIS Krol Bożnicę, albo Bałwochwalnicę Bogini Minerwie z iednostaynego wyrobił kamienia, dwa tysiące Ludzi do tego zażywszy. ChmielAteny1755 I 672. AUGUST Cesarz na ozdobę Bałwochwalnicy Iovis Capitolini w Rzymskim, szesnaście tysięcy grzywien złota wydał teste Svetonio, toiest według redukcyi Marnawiciusza Bosnenskiego Biskupa, Osm kroć sto tysięcy, ośmdziesiąt y ośm tysięcy, ośmset ośmdziesiąt y dźiewięć czerwonych złotych, bez dwoch żłotych tylko: co uczyni ośmnaście millionow Polskich. ChmielAteny1755 I 672-673. Roku 1751 koło tegoż Pozzolo Miasta odkryto wielką pogańską Bałwochwalnicę podobno Bożkowi Serapis, alias woła, mármurowego koloru wewnątrz y zewnątrz osadzoną z posadzką tákiegoż mármuru. ChmielAteny IV 226. GULGAISSEN, Guian złoty Kray, wielka Nacya, świat cały piiaństwem przechodząca: u nich Ministrowie, Rządcy Prowincyi u Krola bydź maiący na traktamencie balsamem się smaruią, potym proszkiem posypuią złotym: hoc amictu dni sześć, albo siedm ustawnie się bańkietuiąc. Naczynie, oręża, Bałwochwalnice, były u nich ze złota. ChmielAteny IV 573-574. Religia Pogańska Indyiska w Azyi po wielu Państwach rozszerzona, dzieli się na 83 sekty, z ktorych kazda osobnych ma Bogow, osobnych Kapłanow, inne obrządki, y własne Bałwochwalnice. SiekKraj 201. Tych trzech Bożkow, oraz trzysta trzydzieści milionow innych pomnieyszych czczą Brachmanowie y lud pospolity, na cześć ich stawiaią Ołtarze, y bałwochwalnice czyli pagody, upadaią na twarz przed temiż pagodami, y ołtarzami [...]. SiekKraj 202.

2. »według wyznawców danej religii nowożytnej: świątynia wyznawców innej religii«: Wtenczas bisurmanskie siły na ojczyznę obróciły. Biorą już boskie świątnice w brzydkie swe bałwochwalnice. StanTrans 104. To zaś spustoszenie Kościołow zá poduszczeniem Geuzyuszow Heretykow, jako się byli potaiemnie zmowili w San-Trudonie, y za zezwoleniem y owszem podżeganiem Orangiusza, ktory w tych tumultach chciał profitować w opanowaniu Belgium, naypierwey zaczęło się w niższey Flandryi, gdzie w Wigilią Wniebo wzięcia Matki Boskiey zgromadziwszy się z prostego gminu hurmem po wsiach y po miásteczkach około Audomaru napadli ná Kościoły, maiąc je za bałwochwalnice, ktore gwałtem odbiwszy y strożow rozegnawszy, Ołtarze powywracali, Obrazy Swiętych Bożych porąbali, y cokolwiek było po Kościołach Panu BOGU ná ozdobę domu jego poświęcono, to wszystko ábo pobrali, ábo pokruszyli, ábo popalili. PoszakHist 61.

3. »wyznawczyni kultu pogańskiego, poganka«: Miłośćiwe Pánie/ spoyźrzyćie się y wy w tym Zwierćiedle: ponieważ wy iesteśćie niewolnice własney miłośći [...] Wszystkie te Zwierćiádłá są fałszywe/ ktore nośićie záwieszone przy pásách wászych: Te pokázuią wam/ fałszywą piękność/ ktorey rzemięślnik/ ráczey iest dźieycą/ y przyczyną/ ániżeli twarz wászá. Y będźiećież wy báłwochwálnice/ Ziemie/ ktorą depcećie? wásze ćiáłá są tylo z prochu: bo ieżeli chcećie áby te były z Ciáłá; á gdźiesz ia znaydę sposoby/ do wyráżenia iego smrodu? SerreGosiewZwier 42.