Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »oddający boską cześć pogańskim bożkom, służący oddawaniu takiej czci; należący do poganina, pogański«: Tám gdy się zápuśćił [św. Tomasz Apostoł] ná budowánie kośćiołá/ kiedy mu się w tym zástáwiáli kápłani báłwochwálscy/ ábo też krol sam Ságámius; powiádáią/ iż przydáłá się táka rzecz/ ktora wiele pomogłá ku pokazániu onym bárbarom mocy Chrystusowey/ y prawdy Ewángeliey. BotŁęczRel IV 166. CZESCI CZWARTEY, KSIĘGI TRZECIE. W ktorey się opisuią sekty Báłwochwálskie, Zydowskie/ Máhumetáńskie/ y Chrześćiáńskie/ W AFRYCE. BotŁęczRel IV 205. Tá gdy o onym ziáźdźie y święćie Báłwochwálskim vsłyszáłá: bacząc iáko wiele dusz ginie/ żarliwośćią Bożą o okrzywdę te[g]o/ ktoremu cześć od ie[g]o stworzenia ginęłá/ á czártom się oddawáłá/ wzruszona: wźiąwszy z sobą sługi niektore/ szłá do kośćiołá/ w ktorym się Cesarz ná onych zabobonách báwił. BreyWargPereg 114. [...] porażał [kaznodzieja Heliasz] oczy krolewskie/ Achábá/ Iezábelli/ żołnierskie/ báłwochwálskie [...]. BirkSkar 3. Ale iż niektore kośćioły pogáńskie/ wspániáłośćią budowánia swego/ ozdobę wielką mástom dáwáły/ zákázáli ich Cesárze obáláć/ ále ocżyśćiwszy wewnątrz sprosność znákow báłwochwalskich/ obrácáć ie ná kościoły Christusowe pocżęto. CzyżAlf 25. A nábywszy wielkiego sercá ná drogách Páńskich/ tym więcey znośił [król Jozafat] wyżyny y gáje báłwochwálskie z źiemie Iudzkiey. BG 2Krn 17, 6. Dwádźieśćiá lat miał Acház/ gdy krolowáć począł: á szesnaśćie lat krolował w Ieruzalem/ y nie cżynił co było dobrego przed ocżymá Páńskimi/ jáko Dawid Oćiec jego. Ale chodźił drogámi krolow Izráelskich. Nád to ulał y słupy báłwochwálskie. BG 2Krn 28, 1-2. Chćiał się Krol Ieroboám ludowi swemu do báłwochwalstwá skłonnemu y porywczemu vpodobáć/ áż do ołtarzow báłwochwálskich/ y ćielce podniosł. BirkNagr 41. Doktorowie święći/ czytáiąc list Páwłá świętego do Gálatow/ pytáią się między sobą/ czemu to on łákomstwo názwał niewolą báłwochwálską? Auaritia est Idolorum seruitus? Y mowią ták; łákomy człowiek kiedy názbie ra złotá/ srebrá/ iuż się nie kłánia Pánu Bogu Stworcy niebá y źiemie/ ále się kłánia workom swoim [...]. StarKaz 373. Bałwochwalscy się Xięża domyslili; Ze ich obrzydłe zaginą ofiary: Wszyscy się staną Chrystusowey wiary. AusHist 51. TAk się wzgorę wzbiłá báłwochwálska starożytnośći ámbicya/ że do złotego wieku deszcz złoty przydać śmiáła/ to sobie przywłaszczáiąc/ że ná nie przy národzeniu Minerwy nie prosty iáki Akwáriusz/ ále drogi z niebá ocean złotymi lunął kánałámi. PisMów II 369. Dogodziła Dąbrowká Mieczysłáwa Książęćia Polskiego Małżonka w iego wielkiey potrzebie y chorobie báłwochwálskiey/ gdy nie tylo onego ále wszystkę Polskę do Wiary Chrześćiánskiey z ćiemności Pogáństwá przywiodłá. WisCzar 45. Bogu się przećiwić/ wrożka et quasi scelus idolatriae nolle acquiscere. Ná iego świętey woley/ przestáwać nie chćieć/ coś iest Báłwochwálskiego. BujnDroga 30. Ieżeli bowiem inni SS. wyrywáli dusze máiące w piekielne wpádáć męki, iáko S. Agnieszká według SS. Maxima y Ambrożego wśkrześiwszy młodźieńcá Bałwochwalskiego od czártá zábitego, iáko S. Severus złego człowieká, ktorego czárći do piekłá wprowádźili wskrześił, oczym świadczy S. Grzegorz, iáko według niektorych wskrześił Piotr S. Pogánina krewnego Cesarza. KiełSPosił E2. Nad to: te názwiska planet Saturnus, Mars, Iowisz, Merkuryusz, Venus, iedyne to są Pogan bałwochwalskie imiona, ktorzy znacznieyszych ludzi z podchlebstwa między Bogi licząc, ná niebo ich imiona przenieśli, y dla wieczney pamiątki gwiazdom ich przezwiska nadáli. BystrzInfZup 11 nlb.. Tatárowie po gorách mieszkaią, albo Bałwochwalskiey, albo Machometańskiej Sekty. ChmielAteny II 431. Niemaćie tedy Niebożenta, gdźie szukać Izráélskiego Krola! á choćbyśćie go gdźie miedzy Tátárami álbo Persami znaleźli, tobyśćie nań álbo ná Bałwochwalcę Pogánina, álbo ná sprosnego Machometana nátrafili. A ia się was pytam: A czy tákie Sceptrum Báłwochwalskie álbo Bissurmańskie miało trwać w ręku Iudy áż do przyiśćia Messyasza? PoszakZohar 45. Ten Apostoł Inflantski kanonik Meynard], języka kraju nieco przejąwszy, lud bałwochwalski ná drogę Ewangeliczney práwdy gorliwą pilnośćią nákierował. HylInf 7. Swego czasu Krol Pharao Egipski excusabilior ná Sądzie Bożym będzie, niż my, bo ten lubo záciągami opprymował lud Jzráelski y persekwował go, lecz sam był Cultor Idolorum, ktorych nieprosił o podwyższenie Kościoła Jzráelskiego, ále swego Bałwochwalskiego, dla tego tesz ten lud Bałwochwalstwu swemu przeciwny, persekwował robociznami y záciągami, á swoich w wolności konserwował. GarczAnat 130. Prawdą iest, iż mówiąc w ogolności lepszaby rzecz była wyłączyć zupełnie czartów od dawania Wyroków, gdyż tym sposobem naywiększy cios bałwochwalskiey byłby, zadany Religii, ale nikt podobno na ów czas tak głęboko w ninieyszą nie wchodził materyą, rozumieiąc, że dosyć było przypuściwszy tylko o czartach wyrokami władaiących, y dwiema wszystko słowy zaspokoiaiącą naukę okazać Poganom niepożytkuiące Cuda któreby mogły napoparcie fałszywey swoiey przywodzić Religii. FontenTrzcińHist 82. O ktory [pokój] się mamy stáráć/ by go też y kupić: iáko uczynili Ezechiasz y Joás krolowie Jzráelscy/ ktorzy skárby swoie/ y skárby kośćielne/ krolom báłwochwálskim dáli/ pokoy kupuiąc/ áby z ludem Bożym nie walczyli/ máiętnośći ich nie plondrowáli/ w niewolą nie bráli/ żonek y corek ich nie lżyli. KraPos 79. Máią się czym szczyćić Czárći że w ich báłwochwálskich Kápłánách większa znáyduie się wstrzęmieźliwość, á niżeli ią w swoich znáyduie Chrystus. MansiZałAChPam 105.

2.przen. »o nowożytnych wyznawcach innych religii oraz ich skupieniach, zgromadzeniach: pogański; heretycki«: Obráca mowę swoię, X. Skárgá, iákoby do męczennikow, áby nas vkaráli modlitwámi swymi przemożnymi. Abo teraz żywą męczennicy Xięże Skár. y modlić się mogą zá kim? Bayki to są Papieskie. A przed się nas X. Skárgá chce náwrácáć/ będąc w tákim záwiedźieniu báłwochwálskim. MoskorzZaw 39. Pan ich residuie w Sáráich mieśćie/ leżącym nád rzeką Aich. Nád Náháyskiemi/ są Báschirdscy y Tumeńscy: á przebywszy rzekę Sur/ są Kásacy ludźie dźiwnie waleczni: á trochę ku wschodowi Cirkássowie/ narod báłwochwálski bárzo gruby. BotŁęczRel I 166. A iż są záklęći [księża katoliccy] od Duchá ś. ták tego dowodzę. I. Iż opuśćiwszy zdrowe pástwiská słowá Bożego/ wiátrem pásą owce/ to iest/ nie sámym słowem Bożym służą/ ále y trádiciámi/ Vstáwámi ludzkiemi/ Ceremoniámi zabonnemi/ báłwochwálskiemi. A tákiem Duch święty mowi/ Anáthemá. BiskRach 8. My nigdy niegodni/ do nog przeczystey dźiewice Bogárodźićielki/ pokornie padamy/ á Samuel niezbożny/ Pánią y Krolową nászę Mátkę Syná Bożego lży y sromoći. O wielka łáská Chrystusá Pá ná ktory blużniercę tego ćierpi. A żeby kto nie rozumiał iż niewinnego winuię/ słowá iego maćie z Recepty dźiewiątey. W Papiestwie dosyć báłwocwhálskich [!] piesni, do Pánny Máryey, do S. zmárłych: ále ná báłwochwálce woła Pan Bog v Ieremiaszá Proroká. RamMKol 34. [...] mają doglądać [książęta Jerzy i Janusz Radziwiłłowie oraz pp. Naruszewicz i Szwejkowski], bronić nie tylko (czego Boże uchowaj) od potomstwa przecznej religii to jest rzymskiej katolickiej bałwochwalskiej, ale i od inszych różnych wiar, nad prawowierną wiarę i wyznanie zboru ewangelickiego prawdziwego. ZenKTestAug 116. Bo dwoiákie być mogą przydánia do Pismá, ábo trádycye, i podánia. Jedne zábobonne, dopieroż báłwochwálskie, czárownicze, złe, niepoczćiwe, przeciwko sumnieniu, przećiwko iáwnemu Pismu, i Bogu; i tákich przydawánia, ábo odmieniánia, i wyskrobowánia, i uymowánia to Pismo S. zákázuie, ktore ten Author przywodźi: Aleć ie też i Kośćioł Kátolicki, przez toż Pismo S. potępia, i zákázuie. SczanPrawda 48. Tu nieomylnie odpowie [katolik]: Bobym rad sto rázy barźiey iego sámego zá nożki scisnął, i ucáłował; ále kiedy go z źiemi tu ieszcze dosiąc nie mogę, przynaymniey ná chwałę iego, tym czásem obraz iego pocałuię. Teraz ia iuż PP. Kálwinow pytam! coż tu iest w tym ták złego, ábo bałwochwálskiego? ábo ták i prostákom niepoiętego? SczanPrawda 122. W Paryżu w padli w Kościoł S Iána Ewangelisty, Hugonotty, alias Kalwini y Zwingliánie, z rabowniczą ręką. Kościoł S Medarda pełny w tedy ludu, zbroyną naszli ręką, Kaznodzieię ranili, zabrali srebro, obrazom poucinali głowy, nowi kácia, Nayświętszy SAKRAMENT zdeptali świezi Iudasze, taką ganiących ákcyę zabiiali, rzucali w studnie. Zdobytemi szpádami, konno y pieszo się uwiiaiąc, te słowa repetowali: Ewangelia, Ewangelia, gdzie są Bałwo[c]hwalscy Papistowie? Prosili tak uciśnieni o pomoc Kátolicy Panow, tę według możności swoiey dała Gyziusza Familiá, ktorá y Konfederacyą, albo Ligę Gyziańską zwánę uczyniłá na Heretykow; iakoż osłabili ią byli męstwem. ChmielAteny IV 196. [Św. Paweł] obżarstwo y łakomstwo bałwanami zowie [...] Widzę ia wielkie łákomstwo przy przeklętey Schizmie wászey/ gdyśćie do Senatu łákomą Supplikę/ ábo Punktá podáli (stoi to zá wielką Exorbitáncyą; á ieszcze według Páwłá ś. zá báłwochwálską) vpomináiąc się gwałtem wiosek wam nie należytych. BirkRus 3. Toż się własnie dźieie y dźiśia/ ách niestetysz/ Kośćiołom Ewángelickim/ y Ministrom Páná Chrystusowym: niepobożne żołnierstwo Papieskie/ ná Kośćioły ćiskáią/ drzwi tłuką/ okná wybiiáią/ onych nie czczą/ á vbogie Ministry łupią/ despekty im wyrządzáią: Xiężey báłwochwálskiey pokoy dádzą/ á nászym przykrośći wyrządzáią: nie dźiw/ co kędy wydrze/ do niego przynieśie/ á on go zá to rozgrzeszy. KraPos 81. A ponieważ Kośćioł Rzymski Papieski/ pełny jest strásznego Bałwochwalstwá/ tedy każdy Chrześćiánin zá rozkazániem jásnym Bożym/ powinien od ták Báłwochwalskiego Kośćiołá odstępowáć/ Jeżeli niechce uchybić Zywotá Wiecznego. ScultPost 37. Bo gdyż on był przedtym w liczbie Kátálonow (ták tám bowiem kápłanow báłwochwálskich názywáią) náwroćiwszy się/ wszytek się vdał ná náukę wiáry ś. Kátholickiey. WaezList 51.

3.przen. »bezrefleksyjnie hołdujący czemuś, bezkrytyczny«: Co większa, ci świata Panowie straszni, ktorym z tak więlką czcią służemy; Te stworzenia urodą zmysły mamiące, ktore z tak wielką powolnością bałwochwalskim czciemy sposobem; Ci uprzeymi przyiaciele, ktorych tak serdecznie miłuiemy, pochodzą prostą linią z Niczego CoqMinNic A4v.