Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »rozsądny, roztropny, mądry«: Nabaczniejszy [uczestnicy rokoszu] zaś mówili: “Grzech, Panowie, pokarał nas”. NiemPam 269. Baczny nie kusi się, kiedy niepodobne Rzeczy widzi, miarkując, jeśli są sposobne Jego siły. VerdBłażSet 40-41. Milczenie Ujdzie czasem za mądre i baczne mówienie. SaadiOtwSGul 210. Widząc bacznieisi ze nam takie rozerwanie tuz pod nieprzyiacielem zgubę pewną przynieść mogło, priwatnie ieden drugiemu perswadował aby na tem mieiscu do pewnego czasu w zgodzie sie trzymać. MarchŚcibHist 18v-19. Z tąd tedy káżdy báczny/ łácno obáczyć może/ że nie záwsze/ niezrázu też wyskákowáć trzeba/ kiedy kto ná rękę z desperáciey wyzywa. StarPopr 109. Rozsądny [...] vide Báczny. Kn 951. AVISÉ [...] Callidus [...] BACZNY iáko Imię Istotne rozważny świadomy y dobrze obiaśniony w procederze spraw swoich Mądry, Rostropny. DanKolaDyk I, 48.

2. »uważny, ostrożny«: Tak baczny chronić się ma człeka obłudnego, Który raz to, raz owo mówi więc do niego. VerdBłażSet 18. Báczny/ dyszkrét/ Prudens, perspicax, consideratus [...] v. Ostroźny/ Rozsądny. Kn 11. W tem beł barzo baczny [pater Ortisius], ze nikomu znas priwatnych niezadawał pensow. VorLetSkarb 89. Baczny, Vorsichtig. VorLetSkarb 89. Baczny, Vorsichtig. BierSłowa 2.

3. »wrażliwy, dbający o co, o kogo, szlachetny; sprawiedliwy, uczciwy«: Powódź [...] Lament ubogich do nieba przechodzi, Płacz zewsząd, który i bacznych obchodzi; Aż w serce idzie z ust ubogich ludzi, Kogóż nie wzbudzi. GrochWiersze 216. Tu káżdy báczny rozsądzi ktora się stroná ná tumult gotowáłá. NowinyTor Aiiij. Która [piechota] iż się poddała, baczni Elearowie łaskawie się z nimi obszedłszy, poszli ku Wiedniowi. DembPrzew 19. Nie tylko ná vbogie był szczodry/ ale y na niedostátnie ktorzyby się wstydzili żebráć/ báczny y rostropnie hoyny. StarKaz II, 200. Ktokolwiek iednak bacznym rozsądkiem w przyczyny moie weyrzy, moią też niefartowną ullo fuco indolem rozumie, wątpić nie mogę, nieskwápliwości moiey zostanie benignior interpres. PisMów II 19-20. Nikomum nie przepuścił! álem też był w tym báczny, żem winnych nie winił, życzliwych nie nieprzyiáźnił; ále tylko ná tychem nástąmpił, którzy szczerze wystąmpili, wykroczyli. MłodzKaz II, 135.

4. »dyskretny, delikatny, skromny, powściągliwy«: Człowiekowi bácznemu, nie przystoi wtrącáć się do káżdey potrzeby/ á ná osobności żyć, wielka pociechá. StarPopr 117. MIey baczny ięzyk, áni z lekkiey głowy Nie spiesz słow prędkich z Bogiem do rozmowy. LubSEkl 17.

5. »poważany, szanowany, zacny«: Czemu się dworem nie bawisz, i królowi panu tak bacznemu nie służysz. SaadiOtwSGul 69. Przeto nie przystoi bácznemu mężowi ledá gdzie się pokłádáć, áby ze złych y podłych niewiast urodzonych, synom cnotliwym nierownał. PetrSEk 21. Sam [Goffred] z Pustelnikiem/ y z co bacznieyszemi zostawszy tylko/ tak rozmawiał z niemi. TasKochGoff 267.

6. »odważny, śmiały, dzielny«: Kordat/ v. Smiáły 1. Báczny. Kn 302.

7. »świadomy, poczytalny«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ na umyśle baczny:

8.przen. »o zwierzęciu: mądre, zapobiegliwe; kierujące się instynktem«: Jaskółka, jako baczna, towarzystwo wzięła z ludźmi. VerdBłażSet 73. Ieśliże bestya niema ták byłá báczna/ że umiáłá dobrodzieiowi swoiem[u] wdzięczność pokázowáć/ y nie zápomniáłá go nigdy/ toć dáleko słuszniej człowiekowi rozumnemu zá wzięte dobrodzieystwá/ bydź záwsze wdzięcznym. StarKaz II, 511.

9. »doświadczony, znający się na czym, obeznany«: Najtrudniejsza bywa do kowania przyzwyczaić, lecz i to baczny masztalerz tak pogodzi, gdy w cudzeniu naprzód z lekuchna nogi ocierać i podejmować będzie. DorHipTur 74. Żaden iednak báczny nie ma bespieczney się drogi puszczáć/ y kędy idzie o zdrowie skorą swą szermowáć [nowe leki]. PetrJWod 26. Płácimy od ták wielu lát hárácz Tátárom, Ná pierwszey Chocimskiey woynie, pozwolono było Turczynowi háracz, gdyby go byłá Godność i spráwność Zbáráskiego w Poselstwie w pistolet nie wkręciłá. (Wiecie Historyią báczni). MłodzKaz II, 320.

10. »taki, który ma dobry wzrok; przen. bystry, przenikliwy«: Chociaż jeszcze na ten czas nie był miejscem znaczny, A już o nim śmiał pisać Solikowski baczny. GrochWiersze 134. Perspicax [...] Báczny. Bystry. 2. Ostrożny. KnŁacPol 576. Báczny, Prudens, perspicax, consideratus, fagax, solers. SzyrDict 5. Oculatus Ostrego wzroku, Baczny. SłowPolŁac I, 95.