Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII, XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lm M. bajka; bajki; D. bajki; bajków // bajek; C. bajce; bajkom; B. bajkę; bajki; N. bajką; bajkami; Ms. bajkach

Znaczenia:

1. »zmyślona historia, wytwór fantazji«: Przydzie czás/ kiedy słupy Alcydowe Baykámi będą miedzy żeglarzámi. TasKochGoff 385. Coż to wżdy zá przemienienie? z dusze trup/ z piekłá grob? podobnego nie naydziesz u sámego Owidiuszá/ ktory tych baiek wiele náplotł. BirkNiedz 134. Bayká/ powiéść zmyślona o czym/ baśn. Fabula [...] Fabella [...] Neniae aniles [...] Fabularis historia [...] Fabulositas [...] Apologus [...] Mythistoria [...]. Kn 18. Stárzy zmyślili byli báykę/ iż zgromádziwszy się na Capitolium Rzymskie wszyscy bogowie Pogáńscy/ zápomnieli zásiadáiąc mieyscá zostáwić Iowiszowi. StarKaz II, 394. Tą sztuką [zalepiając uszy woskiem] uszedł [Ulises] onego niebespieczenstwa odSyren, oSyrenach baika, ale to były na tey wyspie białegłowy nierządne. PotPrzyp 7v. Mideyskie ręce do czego się ściągnęły wemgnieniu oká w-złoto obrácáły, w-szákże báyki báykami. Muzom się to tylko [...] przyśniło. PisMów II 238. Ieśli prawdziwy Był proceder, Bogámi nie są, ktorych dziwy Takie są opisáne; ieśli záś powieści Allegoryczne, tedy są te baiek wieści. DamKuligKról 207. Drudzy twierdzą, ále to bayką się wydawa, Ze dla mordu świętego, Krzyż im, Stánisłáwá, Wyięto ze Sreniáwy, za ktorąsz przyczyną, Wziąwszy iey Krzyż nazwano Sreniawę Drużyną? PotPocz 75. Fabulae aniles. Cic. NAZYWAJĄ przysłowiem Bayki o bocianie powieści zmyślone na uciechę dla bawienia dzieci. DanKolaDyk I, 308. Baykać to wprawdzie [o ks. Adolfie], wymyślna fabuła, Ale możemy nábráć z niey pożytku. DrużZbiór 299. Poyźrzał Ambroży ś. ná drugą baykę/ ktora wspomina Herkulesá zábiiaiącego Hidrę ogniem. BirkRus E2.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dziecinne bajki (sz. zm.): Mydło w oczy dla Boga y dziecinne bayki Więc na onę chorągiew na zszywa kitayki. PotWoj 57. CONTE [...] Bayki dziecinne. DanKolaDyk I, 356. ▲ bajki gliniańskie: Wzdyć to ustawicznie wspomináią owe bayki Gliniańskie, o ktorych żaden Historyk ani domowy, áni postronny nie wspomina. ZałAKazSwada 3. .

2. »gatunek literacki«: Pisze Laertius o Ezopie Philozophie/ co iego bayki mądrze bárzo nápisane czytywamy. StarKaz II, 405. Mysliłem coby pisac pod te czasy w Połscze Historią czy Rymy czy co do zabawy Czy Sielanki czy fraszki czyli sowirz[al]stwo Albertusow czy Bayki czy tesz Oracie Czyli mowy pogrzebne czy gratulacije. OpalKSat 2. Nie duma więcey słowik iesli wierzyc bayce Nie skarzy na czystości swoiey winowayce. PotWoj 40. Greccy pisárze [...] Poetowie y Krásomowcy/ gdy co z báiek swych nápisáć chcą/ Muzy iákiey wzywáią/ nie Bogá. BirkRus D2v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ poetycka (poetyczna) bajka (sz. zm.): Baią Poetowie Był tez krol z Krolową bo wszytkie baiki Poetickie maią w sobie prawdę zakrytą płaszczem rzeczy wymyslonych. PotPrzyp 5. Bayká to Poetycka, ale w sámey rzeczy, Prometheusz, ile mogł rozum poiąć człeczy, Od świtu ná Kaukázie siedząc áż do mroku, Vpátrował Płánetow, przymioty w obłoku. PotPrzyp 10. Ztąd Poétyczná urosła bayka, że Xerxes morze wziął w kaydány, y kiymi dał morzu. ChmielAteny II 581.

3. »kłamstwo, nieprawda; zwykle w lm: pogłoski, plotki«: Dáleko ieszcze większe są báiki owe co powiáda/ ze Jezuici cukrámi/ y obietnicámi málowánia po śmierci z płomieńmi około głowy/ do siebie młodŸ ciągną. SzemGrat 10. Plotká/ [...] v. Bayká/ bayki. Kn 713. Plotki/ bayki. Plotki to są. KnAd 860. Ná żadnym nie wspieráją się [zarzuty o występki], tylko przekupionych świádkow, iáwney potwarzy, zmyślonych głupie oraz y złośliwie baiek fundamencie. LubJMan 52. Doktorowie kłamstwá, náplotą na drugich, baiek náopowiádáią, to tákich zágádniesz, gęmbę im záwrzesz, pokażesz że nieumieią się spráwić [...] przedcię oni nie przestáną mowić. MłodzKaz II, 126. Coż mowić, gdy się zejdą ciotuchny, dewotki, Siostry, kmoszki, jakież tam bajki, jakie plotki, Co było, co nie było, bezecne niewiasty Prawiący wywracają domy, trzęsą miasty. PotFraszBrück II 207. Myślałem sobie nie raz, co też Krol mowi na takie pogłoski y bayki? iako to iuż nie raz mu się obiiało o uszy. KonSRoz 23. CONTE [...] BAYKI plotki znaczy złe gadanie o kim, wieści o kim rozsiane z iego krzywdą. DanKolaDyk I, 356. Il n’avoit point encor débité ces soittises [...] Ieszcze tych swoich baykow niebył rozsiał. DanKolaDyk I, 414. Z czyich ust pierwsza wyszła o mym stanie bayka? Czy mnie ktora pieskliwa ogłosiła czayka. DrużZbiór 33.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bajki babskie (sz. zm.): Ládáiákich y bábskich báiek chroń się. KalCuda 138. Do tego baykom babskim rzecz podobna co zá naturę konstellacyom [genetliakowie = astrologowie] przywłaszczaią. BystrzInfAstrol 14 nlb.. ▲ bajki szalbierskie: Car zatrzymuje Kałmyków, żeby nie szli do nas [...] rozgniewani, że im starszego zabito pod Umaniem i na Wołyniu pochowano, chcąc iść dla odzyskania tego ciała i zemszczenia się śmierci jego; jakie to bajki szalbierskie. ChrapDiar II 188. ▲ szczera bajka (sz. zm.): Szczyry to wymysł, szczyra mowią bajka, Młodym chłopiętom rznąć dla głosu jajka; Owszem, że opak i przeciw naturze. Każdy to w koniu obaczy i kurze. PotFraszBrück II 367. ▲ wierutna bajka: Zeby zaś iekieś Dyploma Krolowi przywiozł, choćby to honorowi iego nie szkodziło bynaymniey, ale to wierutna bayka. KonSRoz 15.

4.ekspr., w lm »nieakceptowane poglądy religijne«: Dziwuię się wąm iednák bárdzo/ zeście od Heretikow/ y od złych kátolikow/ tych wyżey pomienionych baiek y potwárzy iáko Oręża iakiego nápożyczyli. SzemGrat 49. Gdy weyrze w Pawła swietego mowy y starych Doctorow Cos tam inszego bacze nie bayki, nie zarty. OpalKSat 110. Weźmiesz Pogańskie szpárgały, Alkorány Tureckie, o iák wiele w nich błędow, baiek. MłodzKaz II, 366.

5. »rzecz małej wagi, drobnostka a. coś robionego dla zabawy, rozrywki«: Insze rzeczy, co na KJM kładą, własne bajki i dziecińskie sprawy, a w tych rzeczach authenthiceby trzeba dowodzić, a nie słowy, przeciwko KJMci, jak z strony praktyk. JazStadListyCz II 175. Frászká vide Báyki. Kn 180. Całemu światu bajką-śmy się stali. LubSTobPol 77. [Deidamia do Achillesa:] Ia dziecinnego Bayką iedną stawszy się kochánia twoiego, Lub podłym niewolnicom powiádána będę; Lubo wszelkiey u ciebie pámiątki pozbędę. ClaudUstHist 150. Iáko w kágáńcu Wodzona Niedzwiedzicá ludzkimeś się stáłá Pośmiewiskiem y bayką. TwarSPas 42. MINUTIES [...] DROBIAZGI fraszki bayki mała rzecz. DanKolaDyk II, 267.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ babskie bajki (sz. zm.): Dla tego y ty Práwosł: Czytel: zákochay się w teyże/ ládáiákich y bábskich báiek chroń się; czwicz śiebie sámego w spráwiedliwośći/ y z tych białychgłow wzor dobry bierz sobie/ ktore pobożnośći swoiey świádká świętego widźieć godnemi się sstały/ [...] KalCuda 138.

# Użycia metajęzykowe: # Beczká beczek, bayka baiek, száblá szábel. WojnaInst 38

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII, XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. bajka

Znaczenia:

»ten, kto opowiada bajki«: Báiá/ bayká/ [...] Fabulator [...]. Kn 12.

Słowniki:
SW notują
SStp, SXVI, Kn, T, L, SWil, SJP nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1650

Formy: lp D. bajki

Znaczenia:

»gruba tkanina wełniana, baja«: I szlak sie u nich zejdzie i wąziuchne krajki Aksamit adamaszek i sztuczki kitajki, Od podszywki bajki. [pieśń o krawcach]. WychWieś 16.