Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »kulisty worek ze skóry lub pęcherza, wypełniony powietrzem, służący do gier i zabaw«: Nieprzystoi szláchcie kostek/ kart gráć: tańcow Włoskich/ piłek/ balonow się chwytać: gdyż kárt y kostki kostyrom/ kártownikom/ y ludziom nikczemnym y prożnym przystoią: galardy skákać/ piłki, bálony gráć/ ácz piękna rzecz iest młodemu/ wszakże na to mieysce potrzebnieysza y przystoynieysza/ kopią do pierścieniá gonić/ ná koniu ieździć/ y co się wyższey námieniło. PetrSEt 300. Inszy o nię [Marfizę] kopie oraz ułomili, Ale tak jej ruszyli i tak jej wadzili, Jako wadzi murowi, kiedy go piłami Albo balonem biją, nabitem wiatrami. ArKochOrlCz II 106. Szlachta florencka a nie tylko z młodszych ale i starszych we cztérdziestu albo w pięciudziesiąt leciech, we dwa rzędy się uszykowawszy przeciwko sobie na placu jednem przestronnym, do tego już sposobionym, rzucają między sobą piłę nakształt małego balonu wiatrem nadętą, co ją zową pilotą i przepędzają ją z jednego na drugi koniec: którzy przepędzą, ci wygrają. PacOb 142. Jest tak wielą mój żywot fatyg sturbowany, jako balon do góry wielą rąk miotany. HugLacPrag 114. Porwawszy czworákie Consilium, swemi ze skory obdárłem rękomá, z ktorey nádąć rozkazawszy Bállon, vderzyłem węń ták potężnie iż wylecieć musiáł kilko[!] stay zá świát. AndPiekBoh 117.

◼ Przenośnie: ◼ Woiewodzic sendomirsky iusz nazbyt bucznieie. Sługi moie dawne posiada, [...] a bębenka mu podbija ow gonfio [wł. ‘nadęty’] ballon sochaczewsky. OssJŻyw 24-24v.

2. »statek powietrzny«: Balon Pana Montgolfier do tey przyprowadził doskonałości, iż gaz nie był tak kosztowny. KrajMPodol 106 nlb. Puszczenie się na balonie 21. Marca zdaie się, iż miarkuiąc się z wspomnionych żeglug powietrznych P. P. Charles Robert, d’Arlande, Pilastre de Rosier, Blanchard, w teraźnieyszym roku wypadać. PolakPatr 550. BYWALSKI. Uymuię się za Krakowem, alboż to y my nie iesteśmy oświeconemi, mamy Drukarnie Księgarnie a więcey ieszcze Litteratow, przecież to nie w Paryżu tylko, ale y u nas Balony puszczano znać że W. Mć P. Dziey nie poznałeś ieszcze Krakowa ale gdy poznasz; przyznasz zapewne że ieżeli nie przeszedł, to przynaymniey wyrownał Warszawie. MecRyw 18. [...] doskonalenie Machin w doświadczeniach być musi koniecznie, á Wynalazca nie ma czasem sposobności tyle doświadczać, bo za jednym lub drugim doświadczeniem trudno mu dostrzedz, á powiedzmy prawdę że mu czasem taka w tem myśl użyteczna nie przyidzie jaka innemu bo ręka ręka[!] rękę podpierać musi. Widzieliśmy sławne tego przykłady świeżo ná owych powietrznych Balonach. Jedni wynalezli, poprawiali drudzy, i ieszcze poprawiać będą. PawlikPod 46. Na poznanéy wielkiéy lekkości gazu tégo zasadza się wynalazek y teoryá bań powiétrznych, które nim wypełniané bydź zwykły. Zeby albowiém balony té, unosić się w powiétrzu atmosfery mogły, potrzeba: ażeby ciężar bani wraz z powiétrzem w niéy zawartém, mniéyszy był od ciężaru kolumny powiétrza atmosferycznégo równéy obiętości; co otrzymuiémy wypełniaiąc takowé banie gazem wodorodnym lub rozrzedzaiąc powiétrze atmosfery przez ciépło. ŚniadJędChem 93. Sposób ten napełnianiá Machiny powietrznéy znacznéy wielkości, iest barzo kosztowny i czasu długiégo potrzebuiący. P. Charles podług doniesieniá, któréśmy mieli z Paryża, potrzébowáł 36. godzin do napełnienia swégo Balonu: oprócz tego doświadczyli Fizycy Paryscy, że wszystkie dotąd znané lakiery nie mogą zabronić zupełnie przedechu, przez który powietrzé pálné ulatuie. ŚniadJanOpis A8v.

3. »naczynie laboratoryjne«: Wybrawszy mocny i obszérny balon szklanny, należy go tak przysposobić, aźeby naprzód powiétrze z niégo wypompować można, powtóré ażeby do iak naydoskonaléy zamkniętégo, przez osobné rury, gaz kwasorodny i wodorodny podług upodobania wpuszczać było można. ŚniadJędChem 118. W czasie palénia się gazu wodorodnégo, powiérzchniá wewnętrzná balonu okrywa się naprzód mgłą, którá zwolna zbiéra się w krople, a té do niższéy części balonu spływaiąc, formuią widoczną massę wody. Oznaczywszy ciężar balonu próżnégo, i ciężary obydwóch gazów do kombustyi użytych; i ważąc potém tenże balon wraz z wodą, pokaże się, iż uformowaná woda blisko wyrównywa co do ciężaru, ciężarowi dwóch gazów użytych; pozostałé zaś w balonie powiétrze, oprócz gazu kwasorodnégo zwykło się składać z gazu kwasu węglowégo, który się przy piérwszym, lubo w małéy kwocie znayduie. ŚniadJędChem 119.