Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BAŃKA, BANKA

Słowniki:
notują

Formy: lp M. banka // bańka; D. bańki; C. bańce; B. bankę // bańkę; N. bańką // banką; Ms. bańce; ~ lm M. banki // bańki; D. baniek; banków; B. banki // bańki; N. bańkami; Ms. bańkach; ~ lpdw M. bańce

Znaczenia:

1. »pękate naczynie ze szkła, drewna lub innego materiału, używane do różnych celów; butelka, dzban, słój, karafka, → alembik.«: Są też dwie báńce krwie ś. Wáwrzyńcá. WargRzym 80. Dzięgielowe pączki [...] nożyczkámi zstrzygnąć [...] w báńkę álbo w Alembik sklány ślepy. SyrZiel 97. Wziąć [...] Miodu iárego co nachędoższego cztery łoty/ do tego przyłożyć trzy ábo cztery dukaty złotá Węgierzkiego przedniego/ żeby wespoł to wrzáło w naczyniu miedziánym […] To gdy do połowice wywre/ w szkláney báńce chowáć/ bárzo osobliwe mázánie do oczu. SyrZiel 388. Ruty w śklaną bańkę napełniwszy co naprzednieyszego winá ná nię naláć. SyrZiel 524. Wszystkie insze naczynia pisma swoje miały I wiadomość, czyj który beł [rozum], snadną dawały. Patrzy Astolf, poznawa, że rozumu jego Mało co w jasnej bańce jest zostawionego; Więtsza część w niem. ArKochOrlCz III 82. Matys Ba y wesoło przyszedł znac był Vszynkarki Sko[wronek]: Toc pewna bom sam przyniosł y bankę gorzałki. KodKon 119. Tedy rzekł [Elizeusz]: Przynieście mi báńkę nową/ á włożcie w nię soli. BG 2Krl 2, 20. A wziąwszy báńkę Olejku/ wylejesz ná głowę jego/ y rzeczesz: Ták mowi PAN: Pomázałem cię zá Krolá nád Jzráelem. BG 2Krl 9, 3. Y odpowiedziáłá: Zywie Pan Bog twoj/ żeć nie mam pieczonego chlebá/ oprocz z garść pełną mąki w gárncu/ á trochę oliwy w báńce. BG 1Krl 17, 12. Bániéczká/ bániuszká/ bánká/ Ampulla [...] Ampulla vitrea [...] Guttus [...] ad vnguenta, oleum, vinum, aquam fundendam in mensa, in balneis, in templis […] Nimbus vitreus […] Capsaces [...] Gello [...] Lecythus [...] Guttum [...] vasculum vnguentorum. Kn 13-14. Bańka drzewiáná. ArchRadziw 1638 36, 12. Szkła złocistego na kształt baniek z uszkami y z rurkami po trzech stronach rysowane. Sztuk dwie. ArchRadziw 1638 68, 8. Postaw okranglą bankę wody prze[z]roczystey na oknie swym, s ktorego swiecę widac. GrodzMisc 16. Od baniek – bankiet podobno nazwany, Gdzie z winem bańki stawiają przed pany. KorczFrasz 16. WEś kwieciá Podrożnikowego świeżego, co mieć możesz, nápchay go w skláną Bánkę. CompMed 64. PHIOLE (Petite bouteille de verre) [...] Ampulla vitrea […] AMPUŁKA karafinka bańka. DanKolaDyk II, 350. Banieczka, baniuszka, bańka […] 2) Tropfen-Gläschen; kleines rundes Gefäss […] 2) fiole, burette, petite bouteille; petit vase rond. T III 22. Zakrystyjan swoją modą Pije wódkę, okrzci wodą, Bańkę z miodem nazwie cieniem I tak - sztucznym omamieniem Mądre głowy oszuka. MelScholBar II II, 760.

◼ Przenośnie: ◼ Cóż jest głowa ? gęstego pełen garniec błota [...] Oczy ? bańki łez, które rzewnym płaczem cedzą, Ledwie się o frasunku od serca dowiedzą. PotFrasz4Kuk I 407.

2.med. »szklane naczynie przystawiane do ciała, powodujące miejscowe przekrwienie na skórze; naczynie do odciągania krwi«: Gdzie iest pełność krwie, á nie może się krwie puszczáć [...] báńki vmnieyszáią też pełność, ácz nie ták znácznie, iako zácięcie żyły. PetrSInst D2. Po pusczániu krwie álbo otwierániu bániek/ gdy go [ziele szczerbak] kto pożywa/ wątrobę barzo posila. SyrZiel 1152. Puszczałem krew bańkami rano. ChrapDiar I 133. Jak pocznie skrobać [fryzjer, felczer] [...] Nie wie, co jest ból, ten co mu dosiedzi. Nie tak się rzeżą opili masłokiem, Nie takim ciągną bańkami krew stokiem, Nie tak zawłoki, nie tak apertury, Jak jego bolą po jagodach dziury. MorszAUtwKuk 14. Po tak wielu kryster, baniek, krwi puszczaniu i pijawek z hemoroid, których ustanowić przez całą noc nie możono [...] dnia wczorajszego [...] wrzód się rozpukł i wyciekł. SobJListy 406. Kádzenia rożne ná kátar nieco pomagáią, iáko Bursztynem, Storáxem, skorkámi Brzozowemi […] Łuczywem etc. Item frikacye […] bánki, Enemy, są pożyteczne gdzie tego potrzebá. PromMed 290. Báńkámi ociągánie, znácznie pomaga [na ischias]. CompMed 462.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bańka barwierska: Bánká bárwierská/ Cucurbita ventosa [...]. Cucurbitula [...]. Cucurbita medicinalis [...]. Kn 14. bańka barwierska. Schröpfkopf, Lasskopf. ventouse. T III 22. ▲ bańki stawiać: bańki stawiać. schröpfen. Köpfe sessen. ventouser, apliquer les ventouses. T III 22.

◼ Przenośnie: ◼ Chociaż ledwie nie mdleje Scholastyk nie ma nadzieje Zażyć spiritum vini. Sub signo amphore sami Uzdrawiają się bańkami Z winnych, miodowych sadzawek Strawnych dostawszy pijawek, Stawią w gębie pod pełnią. MelScholBar II II, 760.

3. »pęcherzyk powietrza na powierzchni wody; bąbel; także: pęcherzyk powietrza wydmuchnięty przez słomkę z wody z rozpuszczonym mydłem«: Bánká ná wodzié/ v. Bąbél. Kn 14. Banieczka, baniuszka, bańka. [...] 3) eine Wasser-Blase. [...] boulle, bouteille, ampoulle qui se fait sur l'eau. T III 22.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jako bańka na wodzie zginąć »szybko zniknąć«: ◆ przemijać jako bańki wodne »szybko przemijać«: Obraz własny Krolow/ y innych ludzi: przechodzą iáko piáná ná wodzie/ przemiiáią iáko báńki wodne; y stąd ono przysłowie: człowiek báńká. BirkNiedz 33. ◆ coś [jest] tak trwałe jak wodna bańka »coś jest nietrwałe, kruche, kończy się nagle, znika«: Na zdrowiu szczęście zawisło człowiecze […] Zdrowie zaś ludzkie tak trwałe na świecie Jak wodna bańka, gdy deszcz idzie lecie. MorPamBar I I, 332.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Obraz własny Krolow/ y innych ludzi: przechodzą iáko piáná ná wodzie/ przemiiáią iáko báńki wodne; y stąd ono przysłowie: człowiek báńká. BirkNiedz 33.

◼ Przenośnie: ◼ Wasze zaś kiedy w kudłach białegłowy Odmą się siedząc jako jakie sowy […] Gdy się upierzchną w tabiny złociste, W perły, w kanaki, atłasy rzęsiste. Awoż na wodzie własna bańka lśkniąca A spełna wody krople nie mająca. SatPodBar II II, 720. ◼ Zaprawdę sława bez dowodu oczywistego usilnej i mężnej cnoty jest jednym cieniem na ziemi albo bańką płynącą po wodzie, która albo za jednym obłoczkiem zniknie, albo za jednym wiatreczkiem zniszczeje. LubSArtDąb 528. ◼ Ach człowiecze! czy niewiesz, żeś báńka nádęta, Ktorą więc z mydłá robią, ná słomce chłopięta! DrużZbiór 46.

4. »mały, kulisty przedmiot, kulka«: Leczy [pszonka] ie [oczy]/ ále przycięższym/ bo wyciągnie oko ná wierzch iáko báńkę. SyrZiel 898.

5. »mała dynia«: Banieczka, baniuszka, bańka. 1) kleiner Kürbis [...] 1) petite citroüille. T III 22.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bańka balwierska: Bánká bárwierská/ Cucurbita ventosa [...]. Cucurbitula [...]. Cucurbita medicinalis [...]. Kn 14. bańka barwierska. Schröpfkopf, Lasskopf. ventouse. T III 22.

# Użycia metajęzykowe: # A nominibus bániá, beczká [...] fiunt diminutiva báńká, beczułká. WojnaInst 61-62