Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BERDYSZ, BARDYSZ

Słowniki:
Kn (bardysz), T (bardysz), L (bardysz, berdysz; XVII-XVIII), SWil (bardysz, berdysz), SW (bardysz, berdysz), SJP (bardysz, berdysz) notują
SStp, SXVI nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1610

Formy: lp M. berdysz // bardysz; D. berdysza; B. uż. nżyw. berdysz // bardysz; N. berdyszem // bardyszem; ~ lm M. berdysze; D. berdyszów; N. berdyszami // bardyszami; berdysze; Ms. bardyszach

Etymologia: <może węg. bárd 'topór'; może śr. łac. barducium>

Znaczenia:

»topór w kształcie półksiężyca, osadzony na długim drzewcu, stanowiący uzbrojenie piechoty«: [...] Z nászey strony iednemu rękę Bardyszem przebito/ pod drugim konia zabito. BielDiar Aiijv. Oręża też/ ktorego Moskwá używa ná woynie/ nie zda sie nam tu opuścić: Pospolita ich broń łuk/ y sáydak strzałámi nápełniony/ siekierá álbo bardysz/ száblá/ y kieścień/ ktory Polacy básałykiem názywáią. GwagPaszkKron VII, 37. Bardysz/ Lunata securis. Kn 15. Berdyszow osadzonych [...] 122 Berdyszow bez osady [...] 297. ArchRadziw 1638 54, 13. Bardyszow starych pięć, Motyk przy tychze Bardyszach lezących Pięć. ArchRadziw 1638 80/3. Tuż piechota, bardyszami Straszni, a z kordelasami Stoją. JarzGośc 47. Tumult nieprziacielia na nas zewsząd, i sprzodu, i zadu i zbokow nastempował, wkazdei ulicy zsacki maiąc, spisami, osczepami, bardyszamy przez tych wszystkich przebiiac się prziszło. VorLetSkarb 273. Srodze gęstą strzelbom razono nas zdomow, a mianowicie wciasnych zawułkach, ze kulie iako grad lecieli, a co spisami, osczepami kłoli, bardyszami siekli, syła by o tym pisac. VorLetSkarb 273. Więc kiedy ich zmieszaią, y zmylą im szyki Suną się do nich wPole z rzewnemi okrzyki A kto co w ręku trzyma tym się meznie pisze Oszczepy, Rohatyny, szable, y berdysze. PotWoj 93. Przytym wozie Woźnicá dobrze vbrány, berdysz ma mieć y siekierkę. FredKon 72. Száblá dobrá y berdysz, Torbá dlá żywności. FredKon 73. Podęmną konia Gniadego postrzelono wpiers cięto berdyszem włeb y drugi raz w kolano. PasPam 94. Iuzes my tak oslep w ogięn lezli zes my się tak zniemi [Moskalami] zmięszali iako ziarno z Sieczką [...] okrutna tedy Stała się rzezba wowey gęstwinie, anaygorsze były berdysze. PasPam 94. Armaty zostało 60. Owych Samopałow Dunskich [!] y rozney Strzelby berdyszow to Chłopi brali nawet. PasPam 97v. Ieden dragąn miał okrutny berdysz Moskiewski. Tym berdyszem owych tamtych co zyzby uciekali popłatał. PasPam 156. Skoro rano potkał ią Dragąn niewiedząc co to, czy chowane czy dzikie uderzył Berdyszęm zabił, wstaną wydry niemasz. PasPam 255. W tym gdy Piechotá/ z Officyerámi/ Wał wźiąszwy [!]/ Turkow śieklá Berdyszámi. Iázdá wypádłá/ y mocno się biłá/ Nászych gromiełá. PieśńZwyc 4. Tak Bog poszczęścił, że za czas dość mały Piechoty nasze w szańce się włamały I berdyszami tych, co nie uciekli, Okrutnie siekli. MorszZWierszeWir I 488. Dolne piątro zagęszczone wszytko jednemi działami. Drugie piątro ręczną strzelbą i kirysjami napełnione. Trzecie piątro halabardami, bardyszami, mieczami, multanami, półkirysjami i innym ręcznym orężem. BillTDiar 132. Ociec ImPi Starosty z Zamku Ogrodzimickiego swego pod czas trwog pozyczył był Iasney Gorze tyle flint, muszkietow, hakownic berdyszow y rozney ręczney broni. ChrośListy Laur V. Bardysz. eine Streit-Axt in Gestalt eines halben Monds am langen Stiel. hache d'armes faite en croisant, elle a un manche long. T III 24.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ berdysz rozbójniczy: Berdysz Rozboyniczy długi. ArchRadziw 1638 79/ 1, 25. ▲ berdysz karwacki: Berdysz Karwatski nabiiany. ArchRadziw 1638 79/ 1, 31.