Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. barwa; D. barwy; C. barwie; B. barwę; N. barwą; Ms. barwie; ~ lm M. barwy; D. barw; C. barwom; B. barwy; Ms. barwach

Etymologia: <z niem. Farbe>

Znaczenia:

1. »kolor, zabarwienie, odcień, szczególnie twarzy, ciała, sierści; cera, wygląd«: Przy wierzchu gałązek miewa knafliczkow popielatey barwy. SyrZiel 367. Fárbierz náski/ (Boёmicè Bárwierz od barwy.) [...] Zołto fárbuiący fárbierz [...] Brunatno fárbuiący. Kn 173. Trzebaby mu barwe Czerliena w błocie odmienic połozywszy go trzema kiymi farbowac. TrepNekLib 62. Wodkami ścierali rany/ a widząc iż barwy nie traciły/ rękawice na ręce iey [Łucji] dali/ ktore kłotkami pozamykali y zapieczętowali. OkolNiebo 74. Widziałem przez sen niebo przepadziste, W którym obłoki igrały ogniste, Turkusową się przeplatały barwą I smaragdową malowały farbą. BorzNaw 48. Na zapłonienie. Nie był ci skąpy farby Twórca dobry I szkarłatnymi-ć twarz okrył cynobry, Że nie tak mają, o Jego, zaiste, Wesołą barwę jabłka przezłociste. MorszAUtwKuk 268. Ziemia kwiatkom z Barwą Wonią dawa/ a wspaniale bujnym Zbożem powstawa. KancPol 207. Była chorągiew biała na ktorey dwie strzały Pomaranczowey barwy ku Niebiosom stały. DrobOpow 102-103. Wnidziesz w ogrod, aż stu farb w oczach staną kwiaty; To szarłat, to purpurę, te żywe granaty, Te wyrażają koral, te barwę perłową. PotFraszBrück II 374. Nieme ściany niezwyczayną barwę przyiąwszy, iawny żal przystępuiącym opowiadaią. DanOstSwada I, 10. Pić [...] we dwie godziny po iedzeniu y na noc, ma ta woda barwę piękną rumianą. VadeMed 165.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ barwę stracić, barwę odmienić, barwę zmienić »zblednąć; zblednąć; zblednąć«: On wspoł z głosem y barwę Stracił z tey przestrogi. OvOtwWPrzem 105. Nie wylękłá się [...] Wprawdzie swą własną bárwę odmieniłá/ Y to nie bládą/ ále białą bełá [Zofronia]. TasKochGoff 34. Nie zmienił barwy [Rynald]/ nie westchnął y razu/ Lzy nie vpuścił/ podobny żelazu. TasKochGoff 413. ▲ pod barwą [być]: Pod barwą/ vide Jedney maści. Kn 731.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kościelna barwa [jest] na kim (sz. zm.) »mieć trupiobladą cerę«: Jako się nie wstydzicie, gdy iuż barwę śmiertelną y kościelną, to iest, siwizny y ostatniey koszule cechę na sobie nosicie? StarPopr 86. Kościelna barwa na kiem. v. Cera zła. Bladość/ Blady. Kn 306. ◆ w barwie chodzić z czym »pasować do czego, być dobrze dobranym«: Jeśli poduszka w barwie ma chodzić z pościelą, Głowy głowie, a ciału trzeba twego ciała; Tak głowa z ciałem będzie zupełny wczas miała. MorszAUtwKuk 354.

2. »tkanina, materiał; uniform, liberia, mundur, strój a. jego dominujący kolor jako element świadczący o przynależności do określonej grupy«: Maią [Polacy] konie dobre [...] y insze szaty abo barwy złotem ysrebrem świetno osadzone/ y vpstrzone roznemi farbami. BotŁęczRel III 47. Słychać było krzyk y potykanie woysk/ z ktorych żołnierze iezdni w rozmaitych barwach często się pokazowali/ iedni w czerni/ drudzy w czerwieni. SpInZąbMłot 293. Jch Mc miedzy Dworzany Carskiemi iechali. Za Jch Mciami, Młodzi Jeo Mci Pana Woieewodzica Wilenskie[go] w pułszkarłatney barwie na koniech cudnych y stroyno. PiasRel 27. Pan ieden daie barwę na 50 Czeladzi Krawcowi iednemu/ ktory ma Krawczykow 6/ci robiąc/ zrobili mu przez dwa dni 4 barwy/ to iest/ na czworo czeladzi. GorAryt 119. Przybyło mi kozakow chłopow arcy chozych koni 20. na ktorych barwę szyią, takze y na piechotę zgadzaiącą się z barwą WMMPana w colorach. OpalKListy 134. W barwie się kocham czerwonej, lecz wszędzie, Kędy dowodzę, bez czarnej nie będzie. MorszAUtwKuk 190. Przywlekli go tedy dway pacholcy w Turkusowey Barwie za nogi o iednym bocie. PasPam 244v. Tu z radosnych i z pogodney twarzy Pana swoiego barwę na się biorących poddanych iednogłośne vivat. PisMów II 208. Po barwie Pana znać, siermięga od chłopa, kraszona suknia od Mieszczanina, szybtuch albo paklak od ślachcica, od Pana falandysz, od Panięcia i Senatora bławat, wyższa ieszcze od Krola barwa. MłodzKaz III, 146. Płochy, że kupuje, co mu się zabaży, Że zalotny i, choć wsi ojcowskie zostawia, Orszakowi sług barwę koralową sprawia. PotFraszBrück I 298. Stánęły potym Piechoty Krolewskie, w czerwoney bárwie piękney nowey [...]. RelWjazdKról Av. Barwa Liberen. KellGram 221. Temi wszystkiemi czasy nie próżnowały wojska koronne i litewskie częstemi podjazdami infestando nieprzyjaciela, zwłaszcza z Korony dywizya jp. Gniazdowskiego, który Poznań attakowawszy dobył go szturmem we czterech dniach, saską praesidium zabrawszy, z armatami i amunicyą, flint kilka tysięcy i barwę na piechoty. ZawiszaPam 313. Widząc w inszey barwie, bo w zakonney sukience poprzysiężonego sobie sługę, wiadomie się o niego bies iako o swego kusił. NiesKor II 214. LIVRE’E [...] BARWA tym słowem znaczą się suknie y stroy rożnego koloru dworu zacnych osob [...] Ludzie do Barwy barwiani iako Paziowie albo Izdebni Pokoiowi, lokaie. DanKolaDyk II, 208. Wszystkie [panny] pod Barwą, w białey chodzą szacie, Jedna robota, ieden model w kroju. DrużZbiór 262. Każdy żołnierz ma mieć muszkiet, pikę, kulę, proch, lonty, y barwę, tudziesz insze swoie oręże zawsze pogotowiu. ArtWoj 120.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ barwę dać komuś: Krol dworzanom swoim intraty/ barwy daie/ aby w nich y z nimi iego dostoieństwu służyli. BirkNiedz 100. ▲ dawać barwę komuś: Dawszy barwę, y po dardzie każdemu, boku mego kazałem pilnować. AndPiekBoh 142. ▲ płaca albo barwa, płaca i barwa: Tak mi miłe wlasne zdrowie Iako Panskie a zacosz wzdy suche dni bierzesz Więc y płacą dorocznią y barwę y wszytko. OpalKListy 35v. Do Kart ma dosyc czasu dosyc dosyc do piiatyk A niemasz go gdy trzeba wczym Panu Vsłuzyc Mruczy gdy go nie doydzie płaca albo barwa. OpalKSat 36. ▲ zjechać z barwą: Ten Jan [z Predocina] ziechawszy zbarwą do Sieradzki Zięm. TrepNekLib 38.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Insza barwa; insza strawa/ abo potrawa. KnAd 326. Insza barwa; insza strawa/ abo potrawa. KnAd 326.

◼ Przenośnie: ◼ Ustawicznie w odmianie się kocha [księżyc]/ nigdy iednego tydnia w iedney barwie nie przechodzi. BirkNiedz 246. ◼ W Borach poziumki, czernice, maliny, Ubogą, w Barwę okrywaią Ziemię. DrużZbiór 312. ◼ Wiosna [...] Które grudzień z urodzonej odarł był okrasy, Wesołą barwę nagie przyodziewa lasy. ZimBSiel 141. ◼ Abys mi tam piechotę obstalował do tey barwy ktorą wiezie. Zostało sam przy mnie słuzałych kilkanascie barw kilka takze zSzubina nie zwieziono, ale to bendzie tempestiue. OpalKListy 174. ◼ Dziś barwe rozdaie [szczęście] w purpurowe szlaki Iutro grube kraie kiry y poklaki. MikSil 62.

3. »wzór, deseń materiału a. krój stroju«: Tu [w pałacu] się kilka kroc nadzien przebieraią w szaty [...] nie jednem tylko urobione kroiem Roznych barf y narodow roznych roznem stroiem. ArKochOrl 67v. Barwa na szacie sukienney. Kn 15.

4. »kosmetyk do malowania twarzy, róż a. bielidło«: Rugiera męznego [sprośne dziewki] witały Ktory barwą rozaną iagody farbował, Kiedy Pannom za luidzki postepek dziękował. ArKochOrl 61v. Barwa na twarzy/ Częsta twarzy odmiana. Kn 15.

5. »kształt, postać czego«: Złoto w ogniu zniszczeje, jedwab mól zepsuje, Cnota tylko, ta w barwie swojej nie blakuje! VerdBłażSet 11. Skępstwo to się oszczędnością pieczentuie, okrucieństwo barwę ma sprawiedliwości, utratność chce być szczodrobliwością, Frantostwo roztropnością. MłodzKaz I, 233. TESTEUS Ryba [...] szuka rzeczney słodkiey wody, gdzie miększey nabywszy skory do Morza wraca się, y znowu twardą widząc swoię barwę, słodkich wod pragnie. ChmielAteny1755 I I, 533.

◼ Przenośnie: ◼ Z pięknem okiem okazałe czoło/ W barwę śmiałości pospolitą stroi [królewicz szwedzki]. TasKochGoff 202. ◼ Wchodzi Pan na surowy sąd swoy/ aby się mścił/ ubrany w płaszcz żarliwości. Jakiey barwy proszę ten płaszcz? BirkNiedz 4. Niebieskie oko, klejnocie jedyny, Lampo gorąca wyniosłej krainy, Ojcze gwiazd jasnych! Ty [...] Odległej ziemi zdarszy nocną larwę, Dajesz glaus dzienny i pozorną barwęm. ZimSRoks 69-70.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w samorodnej barwie chodzić: Sprawcie mi/ takie y owákie od wymysłow száty/ chociáy ich ma pełne skrzynie/ á ty nieboże mężu musisz by też dzieciom w samorodney bárwie chodzić. ProwDachŻona C. Á ty nieboże mężu musisz/ by też dzieciom w sámorodney bárwie chodzić [...] przecie ią stroy/ przecie kupuy. ZłoteJarzmo D. ◆ w jakiejś barwie chodzić: Podźciesz teraz Kálwinistowie/ á zowcie się nowym tytułem Ewángelickim/ godniście go bárzo. Skąd ią poczniesz/ to źle; wszędzie nie dobrze: zgołá wam nieprzystoyno w tákiey bárwie chodzić. Dam ia wam przezwisko przystoynieysze/ gdy was z Ewángeliey dzisieyszey kąkolnikámi názowię. BirkNiedz 197. ◆ w barwie chodzić z czym: Jeśli poduszka w barwie ma chodzić z pościelą, Głowy głowie, a ciału trzeba twego ciała; Tak głowa z ciałem będzie zupełny wczas miała. MorszAUtwKuk 354.