Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BAS, BASS

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. bas // bass; D. basu; C. basowi; B. uż. nżyw. bas; N. basem; Ms. basie; ~ lm M. uż. nosob. basy // bassy; B. uż. nosob. basy; N. basami

Etymologia: <łac. bassus 'niski, głęboki'>

Znaczenia:

1. »najniższy głos męski, najniższe dźwięki instrumentu muzycznego lub przedmiotu wydającego podobne dźwięki; niskie odgłosy natury, otoczenia«: Tam bąk basem swoim, Zwykł się sprzeciwiać prostym stronom moim; Tam ptastwo drugie. GrochWiersze 304. Głosy psie, jako wszeliakie od basu się poczynają, a na dyszkancie stawają. OstrorMyślTur 41. A 1619 29 July Dominus Dauid Mylins zostal Vrzednikiem Babinskiem Znal iednego czo zaras iednem razem spiewal Bas y discant nicz zadnego tactu w zadnem glosie nie opuszczaiacz. AktaBab 24. Grzmią bębny wRegimentach, a Kotły tubalne Gdzie zelazny na rzezwych, Jezdziec koniech siedzi To basem to diskantem rozprawuią w Miedzi. PotWoj 77. Długom, choć z wielkim, trzymał wiatr niewczasem; Chcę kęs uchylić lochtu, aż ten basem Po całym prawie da się słyszeć gmachu. PotFrasz4Kuk I 295. Zkąd się wnosi dla czego rozmaity w ludziach głos się znayduie: dyszkant, ált, tenor, bas? BystrzInfCosm F1. GRAVE [...] Un son grave. Sonus gravis [...] Głos nuta poważna, Bass. DanKolaDyk II, 99. Wieleż iest tych tonow? Cztery. 1. Discant [...] 2. Alt [...] 3. Tenor [...] 4. Bas, tęn zaś nayniższy. GorMuz 4bv.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bas drugi: Bas w muzyce [...] bas drugi der andre Bass. basse contre. T III 27. ▲ basy fałszywe: FAUX - BOURDON [...] terme de Musique (qu ' on appelle simplement Contre-point.) Rudior musicorum concentus. BASSY falszywe w muzyce Kontratony niezgadzaiące się z sobą. DanKolaDyk II, 17. ▲ miąższy bas: Miąższy [...] 2) Musiq. Grave, bas. [...] 2) miąższy bas, alt, dyszkant. T III 816. ▲ bas niski: Iest Bás troiáki/ Wysoki/ Sredni/ y Niski. GorMuz b6v. ▲ bas średni: Iest Bás troiáki/ Wysoki/ Sredni/ y Niski. GorMuz b6v. ▲ bas trzymać: Básistá by nayprzednieyszy, dyszkántem nie záśpiewa, niech każą dyszkáńciście bás trzymáć, depressu nie ma. MłodzKaz IV, 127. ▲ bas wysoki: Iest Bás troiáki/ Wysoki / Sredni/ y Niski. GorMuz b6v. ▲ bas generalny: Bas w muzyce [...] bas gieneralny der General-Bass. basse continuë. T III 27.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ dobywać basu, mówić basem, odpowiedać z basu »mówić, odpowiadać, odzywać się hardo, zuchwale; mówić, odpowiadać, odzywać się hardo, zuchwale; mówić, odpowiadać, odzywać się hardo, zuchwale«: Chlubny sam chwali siebie; tchórz dobywa basu, Mężny mało i skromnie: dość szable u pasu. PotMorKuk III 91. Dwu poważnych usarzow hetmańskiego znaku, Przyjechawszy, że wioska moja im na szlaku, Z komplementem, jakiej dziś zażywają mody, Jeśli się nie okupię, chcą pisać gospody. Karwasze, naruczaki, sami mowią basem, U każdego pachołka pistolet za pasem. PotFrasz2Kuk II 501. Gdy mu [Piłatowi] się Żydzi przykrzą, odpowieda z basu: "Idźcież, oto macie me segnety. Jako chcecie, niech będzie tamten grób zamknięty, A już mi dajcie pokój, dość tej bałamutnie!". PotZacKuk I 596. ◆ dobyć basu, basem się ozwać »powiedzieć, odpowiedzieć, odezwać się hardo, zuchwale; powiedzieć, odpowiedzieć, odezwać się hardo, zuchwale«: „A na mię – Spyta Włocha, dobywszy od żołądka basu, Ów guzy – wiele wyńdzie takiego hatłasu?”. PotFrasz4Kuk I 336. Chłop srogi [...] Choć jeden tylko za nim, drugi chłopiec, stoi, A za kożdym się razem basem ozwie: moi? PotFrasz4Kuk I 335. ◆ z basem przyjść do kogoś »przyjść, zjawić się u kogo z butą, hardością, pewnością siebie, zuchwalstwem«: Turcy [...] z takiem humorem; z takiem do nas basem Przyszli; iakby iusz mieli wygraną zapasem. PotWoj 171.

a) »śpiewający takim głosem «: BAS, TENOR, ALT My wszytkich rzeczy oraz miłość zawieramy, Gdy w bogáctwách, godnościách, roskoszy szukámy. BanHist 30.

2.w lm »instrument muzyczny, smyczkowy lub dęty, o najniższej skali«: Nie ciśnijciez się jak bydło, pójdź saw, Cepuch, z twojemi basami, Ty zaś, Jaros, i z Kasperkiem z drugiej stańcie ze skrzypkami! RozPasOkoń 315.

3. »niski rejestr dźwięków w instrumencie muzycznym«: Potym gdy równe głosy zordynował, Alt, tenor, dyszkant i bas pomiarkował, Wziął swój instrument w rękę [Orfeusz]. LubSOrfPol 10. Wnet alt wziął przedsię [Orfeusz] i dyszkant wysoki Zniżał na tenor aż po bas głęboki, Smutne aryje w rożny styl przejmując I w melodyjne figury kształtując. LubSOrfPol 13-14. Pryśnie cienka stroneczká, gdy w nię ták zárznąć zechcą, iáko w párobkowáty Bas. MłodzKaz IV, 10. BASSE [...] BASS, terminem Muzyki część muzyki ktora wydaie głosy náypoważnieysze y náygłuchsze. DanKolaDyk I, 176. Nie potrzebá więtszey trudności záżywáć około przemieniánia/ [klawiszy] tylko pámiętáć iáko się te litery piszą ktore do Basu, Altu, y Diszkantu należą. GorMuz b2.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w kwinty się obrocieły basy »pycha, pewność siebie ustąpiły miejsca pokorze«: Narody całe Ktore pod stem bonczukow do nas przychodzieły Ledwie zesię dzis, iednem znakiem nie okreły Zgoła wszytkie ozdoby, spadły znich y krasy A w kwinty się drobniuchne obrocieły basy. PotWoj 202.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● od przysł.: Wałach i kapłon, chociaż się zawiedzie, Pocznie coś basem, a kwintą dowiedzie. PotFraszBrück II 367. Gdy z basu kwintą spuścić nie chce się paniątku, Gdy do wielkiej postawy nie stawało wątku, Przyjedzie do mnie szumno, żebym mu pieniędzy Z jego aparencyjej pożyczył tym prędzej. PotMorKuk III 338. [Mówi Dawid] Nabalowi nastroię Dudy w swoim Czasie, Kiedy kwinta zerwáná, zagram mu ná basie. Zwołał DAWID żołnierzy [...] mowiąc: ruszon iestem gniewem nowym, Hardość Nabala posła moiego zelżyła. DrużZbiór . Zabił mu [Bóg faraonowi] syna, a ten zaraz spuścił z basu, Każe żydy co rychlej wyganiać z tarasu. MorszSŻaleBar II 114.