Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »mająca kształt różnych brył wieża obronno-obserwacyjna, murowana, drewniana lub zbudowana z nasypanej ziemi wzmocnionej obmurowaniem, stojąca oddzielnie, opierająca się z zewnątrz o mury twierdzy lub włączona w obwód murów, zwykle na narożnikach; wieża w ogóle«: Iest to Moskiewski zwyczay/ pográniczne mieyscá y bliskie od nieprzyiacioł zostáwiáć puste/ żeby tám porosły lásy [...] y służyły iákby zá párkány y zá bászty miástom ich. BotŁęczRel III 60. W Zamku mur Zamkowy wSzerz na 3 sąznie awzwyz na 3 kopie. Baszt około niego takwKwadracie iako y okrągłych 38. MasDiar 21. Niedaleko tey cerkwi [św. Jana] iest dzwon [...] stoi na drewnianey baszcie, na 2 sążnie wysoki, aby tym znaczniey mogł być widziany. MasDiar 71v. Do tey mikulskiey Bakszty [!] Szturmowali potężnie Moska [!]. MasDiar 92v. W ten czás się bliska wieża Przełonowá zápaliłá/ czy to od prochow nászych/ czy nieprzyiaćiel sam proch/ ktory w tey báście był/ zápalił [...]. OpisSmol Av. Taki iest zwyczai u Moskwy, ze na kazdey baście dzwonek maią ze kiedy czego postrzegą zeby y drugich ogłosili. MarchŚcibHist 34v. Nie strzymała nąm Moskwa w tey pierwszy bramie poczęli uchodzić do baszty o piąciu wierzchach y tam niedługo zabawili sie. MarchŚcibHist 130. Dobrze też będzie na każdym angule baszty i nad bramą mieć wieżyczki, a w nich straż, która by upatrowała w rowie i w bramie, aby nie podsadzili petardy. AquaPrax 236. A Ty Wieżo trzody/ bászto corki Syońskiey/ wiedz, że áż do ciebie przydzie: przydzie mowię pierwsze páństwo/ y krolestwo corki Jeruzalemskiey. BG Sdz Mi 4, 8-9. Nemrod z Konfederatámi swemi/ budował básztę Babel/ iákoby chciał niebá dobydź/ y Bogá z niego strącić. BirkEgz 9. Starosta czorsztyński [Jan Baranowski] zamek Czorsztyn [...] restaurował i dwie nowe baszcie funditus postawił. AktaKrak II/1 218. Specula Wieza, Basta. SłowPolŁac 130. Retrenchement, Baszta/ Szańc. PolPar 190. Terminy nazwisk do Fortificatij nalezących [...] Bolwert, albo cały Bastion, baszta albo narożnik. NarArch 16. Cekauz opátruiąc, vpátrzywszy iákie w oney fortecy sposobne, y osobne od ogniá mieysce, lubo w Ratuszu, lubo w Bászcie ktorey, álbo też osobny iáki, ná vstroniu budynek, vmyślnie ná to postáwiwszy dla chowánia Rynsztunkow, y z sypánia zboża. FredKon 57. Ustawicznie armatami y ogniami zewsząd miasto infestował, ktoremi wieze baszty, koscioły y Domy ruinował [Brutus]. SzołHist 20. Wziął Szturmem Toruń Szwed, [...] wały mieyskie popsuł in parte, i Baszty około Miasta mocne i misterne. OtwFDzieje 107. Staroswiecki sposób fortyfikowania miast był wysokiemi y szerokiemi murámi, wieżami, y basztami ie otaczać. BystrzInfArch F2v. A ktoby się ważył z parkanow, bram, baszt, wież y innych wszelakich budowania [!] do municyi należących, drzewo rozbierać, ten gardłem ma być karany. ArtWoj 7.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ baszta narożna (sz. zm.), baszta narożnia: Juz było duszno Bobowskiemu y w baszcie tey kitaigrodowei narozniey y blisko tego było od niei ustępować naszem. MarchŚcibHist 34v. Obrociła sie Moskwa z oną swoią potęgą wszytką na kwaterę Bobowskiego, ktory trzymał basztę narozńą w kitaigrodzie nad rzeką Moskwą. MarchŚcibHist 34v. Z szańców P. Winterowych u baszty narożnéj od Wisły w zamku, [...], wierzch zbito. DiarKwarKoniec 28. Od tejże bramy do narożnej baszty nad morzem sztakiet albo ostróg wałem osypany. InwPuck 5. ▲ baszta murowa: Mury około miasta podobnym także sposobem rujnowali [żołnierze], i baszty murowe, ganki w około murów, i co tylko na murach od drewna było. OtwFDziejeCzech 185. ▲ baszta murowana: Basżta murowana, eine Citadelle. BierSłowa 3. ▲ baszta murowana do obrony: Básztá murowána do obrony/ Propugnaculum [...] Procestria. Kn 17. ▲ drzewiana baszta: Niemcy [...] opanowawszy drzewianą basztę wysoką naiblisszą naszego muru poczęli nam bardzo na naszych blamkach strzelbą szkodzić. MarchŚcibHist 21-21v. ▲ przedniejsza baszta: W błękitnych murách niebieskich obáliwszy przednieyszą básztę [...] w krew á popioł obracałem wszytko. AndPiekBoh 6. ▲ baszta sypana: Poligon to słowko zwyczayne Ingenierskie znaczy odległosc linii od rogu do rogu bulwerku drugiego od pola do pola po polsku kładę nazywając odległosc baszty sypaney od drugiey takieyze y wszędzie odległością nazywam. NarArch 157. ▲ baszta widokowa: Baszta widokowa. [...] échauguette; une tour d’ oû l’ on découvre ce qui se passe au loin. T III 27.

◼ Przenośnie: ◼ Kámyczek ieden básztę onę z mięsá Philistyńskiego obálił/ z ręki Dawidowey rzucony. BirkNiedz 129.

a) »element różnych herbów wyobrażający basztę«: Na drugim [polu w herbie Anchiender] czerwony[m] Ma stac białła basta. HerbOr 454. Kenty [mają] Puł Orła z trzemi Iaiami na Stronie. A Wadowice Baste, y Orła w koronie. KomonDziej 3v. Kampenhausen Herb. O trzech basztach albo wieżach rownych sobie, mur powinien bydz. NiesKor II 476.

2.wojsk. »ruchoma wieża, zwykle drewniana, używana przy oblężeniu, mogąca także pełnić funkcję punktu obserwacyjnego«: Tylko drzewá/ ktore obacżysz/ że owocu nie rodzą/ te psowáć będziesz y wycináć: y budowáć będziesz bászty/ przeciwko onemu miástu/ ktore z tobą walczy/ poki go nie opánujesz. BG Pwt 20, 20. Szopá woięnna/ budowanie nákryte do dobywánia miast ruchome/ niéruchome/ rozmáite 1. Testudo [...] v. Puklerz. [...] Vinea [...] Vara [...] Pluteus [...] Musculus [...] Sambuca [...] Tichodiphrus [...] vide Basztá 3. Táran. Kn 1119.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ baszta wojenna: Máchyná/ vide Ogromna rzécz/ Básztá woienna/ Táran/ Szopá woienna. Kn 378. ▲ ruchoma baszta: Palowy/ Palaris sylua [...] Sublicius pons [...] Subliciæ turres [...] ná palách/ ná słupách/ ruchome bászty. Kn 663. ▲ baszta wojenna ruchoma: Básztá woienna ruchoma: ábo Máchiná do murow/ [...] Ambulatoria turris [...] Subrotata turris [...] Turris mobilis [...] Oppugnatoria machina [...] vide Szopá woienna. Kn 17. ▲ baszta drzewiana: Bászty drzewiane/ Phalae [...] Thurn von holz gemacht. DasHünDict 0IIIv. ▲ baszta wojenna ruchoma drzewiana: Baszta woienna ruchoma drzewiana. [...] une tour de bois dans l’ ancienne fortification pour l’ aprocher des murailles des assiégez. T III 27. ▲ baszta widokowa ruchoma: Básztá widokowa/ ruchoma/ Pegma [...] Circumforanea machina [...] Falæ [...] Confixilis machinæ sublicæ turres tabularum nexibus [...] Sublicia turris. Kn .

3.wojsk. »okrągła, opancerzona wieża osłaniająca działo na statku wojennym«: Ten [Odoryk] miał w dzień naznaczony na zbrojnem okręcie Pojechać [...] Ledwie co beł nad Mondzią okręt nieścigniony, Kiedy na nas szalone przyszły z prawej strony Wiatry [...] Nie pomogły zebrane żagle, zdjęte maszty I na wierzchu wysokie rozrzucone baszty, Bo nakoniec wpędził [Auster] nas tam, gdzie ostre skały Niedaleko Rocelle wierzch ukazowały. ArKochOrlCz III 276-277.

4.wojsk. »zasłona, ruchomy dach w kształcie altany utworzony z tarcz nad głowami szturmujących żołnierzy dla ich zabezpieczenia«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ żelazne baszty: Gdy tedy Elearowie niespodziewanie pod miasto przyszli, [...] co żywo do miasta uciekało, a osobliwie panowie wojacy, w żelaznych basztach, z ciężkiemi muszkietami, ktorych [...] niechcieli wpuścić panowie Opolanie, a owi też szturmem raczej dobywać się do miasta chcieli, aniżeli przed bramą od Polaczków być wysieczeni. DembPrzew 59.

5.przen. »obrona, oparcie, ratunek; przedmurze«: DAłem cię [Jeruzalemie] zá básztę y zá wieżę w ludu mojim: ábyś upátrował y doświadcżał drogi ich. BG Jr 6. Albowiemeś ty [Boże] był uciecżką moją/ y básztą mocną/ przed twarzą nieprzyjacielá [mówi Dawid]. BG Ps 61, 4. Imię zbáwienne Iezus, iest básztą niezwyciężoną, przeciwko stráchom śmierci. StarKaz II, 392 marg.. [Mówią synowie do Jana Lipskiego] Niech kto każe, na skarby, sługi, Mury, kaszty Naswe dzieci: toskarby to ludzie, to baszty. PotWoj 178.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ baszta Dawidowa: Tyś basztą Dawidową tak mocną i twardą co i szturmem nasroższym stoisz zawsze hardą; Tyś Panienką i Matką - razem godna Bogu. MiasKZbiór 46. ▲ baszta przednia: Tym czasem pod Podolskim spoczyniem Kámieńcem/ Basztą przednią Ewropy, gdzie uciesznym wieńcem Skał ogromnych nátura Miasto w okrąg toczy. TwarSLeg 37.

7. »latarnia morska«: Látérnia/ Laterna, [...] Láternia morska/ básztá ná ktorey gore ogień dla żeglarzow. Pharos vel pharus. Kn 351.

8. »altana ogrodowa; umieszczona w rogu ogrodu kompozycja z drzew przypominająca altanę, pełniąca jej funkcje«: Od Wisły na drugą stronę Ogród ma swoję obronę, Stoi w murach przeplatanych, Ziemią równo wysypanych; Baszty w bokach dla siedzenia I czasem też dla jedzenia, Dość wesołe, okna wielkie, Z nich widzieć JarzGoś 55 JarzGośc 55. Tam [w ogrodzie] są kwiatki, różne ziółka, Kształtnie sadzone do kółka. W rogach baszty generalne, Z drzewek różnych naturalne; W których od słońca przy chłodzie Może każdy siedzieć w chłodzie. JarzGośc 71.

9. »rodzaj namiotu albo jego część«: Baszty 4 z płotami, nowe. NamKrólGęb 155. Connotacja namiotów, wziętych z zamku Żółkiewskiego [...] i inszych rzeczy, tak do namiotów, jako też i w zamku zrujnowanych, [...] Namiot wielki, z basztami 4, płoty, gałki i krągi, do tego namiotu należące, wzięto. RuchŻółkGęb 162.

10. »dom publiczny«: Tym ja ślę wiersze, ten je czytać będzie, Co dawno chodzi z kusiem po kolędzie, Co nowicyjat odprawił w Lublinie Na Czwartku, Co wie, jakie gospodynie W warszawskiej Baszcie. MorszAUtwKuk 310.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ czerwona baszta: Niemal trzecia Częsc miasta [Warszawy] zgorzała yWielką Szkodę Rozni Panowie ytameczni Miesczanie y kupcy poniesli [...] tak Pan Bog zaczerwoną Basztę [na]wiedził. PoczOdlPam 94. Jedź do Lwowá/ do Wárszáwy/ tám znaydziesz w czerwoney bászcie táką co ią możesz w ręce wziąć/ iák kápłoná [...] możesz ią przeiezdzić iák konia. GorzWol . GUILLEDOU [...] Lupanarium [...] GIEŁDA Burdel, dom nie rządny czerwona baszta. DanKolaDyk II, 108.

11. »wymyślna fryzura kobieca, przypominająca kształtem wieżę«: Znidą się tedy panny do pokoju Rano dla ubierania [...] Potym zas do zwierciadła Jedne włosy trafią Drugie wieze buduią na głowie y baszty. OpalKSat 30.