W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 17.04.2024
BAWEŁNA rzecz. ż
Słowniki:
notują
Formy: lp M. bawełna; D. bawełny // bawełnej; B. bawełnę; N. bawełną; Ms. bawełnie; ~ lm B. bawełny
Znaczenia:
1.bot. »roślina z rodziny ślazowatych (krzew lub drzewo) o nasionach pokrytych włoskowatym puchem; Gossypium«: [Wziąć] Slazu liścia/ Báwełny z iąderkámi iey/ po gárści. SyrZiel 971. Wziąć [...] ziarnek z drzewká Báwełny łot. SyrZiel 978. Bawelna Bambasia Gossypium. SłowPolŁac 2. Bawełna. Baun-Wolle. coton. T III 27.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: bot. bawełna poziemna: Ukwáp ziéle/ báwéłná pozięmna. [...] Herba impia, incana. [...] Kocánki et Ukwáp. Kn 1183. Bawełna. [...] bawełna poziemna ziele. Vid. Ukwap. T III 27-28.
2. »włókno zebrane z nasion tej rośliny, używane do wyrobu przędzy i różnych przedmiotów, mające także zastosowanie lecznicze«: Gdy się sam otworzy [owoc bawełny]/ Báwełnę bieluchną z siebie wydáie. SyrZiel 732. BAwełny więcey do szat y vbiorow/ tákże do płocien czynienia z niey vżywamy/ niżli do lekárstw. SyrZiel 733. Wyzdzymac sok przes chustę. a w chore ucho go kropic na noc y zatkawszy Bawelną spac s tym y na kazdą noc odnawiac. GrodzMisc 90a. Laniger Drzewo na ktorym bawelna rosczie. SłowPolŁac 79. Ná Zágwozdzenie. OLeykiem z żywice vpalonym, álbo ź terpentyny, álbo dzwonkowym oleykiem nápuść gorącą ránkę, obmoczywszy trochę báwełney włożyc w-nię. HaurEk 64. Ieżeli zaś chcą [rzemieślnicy w Rzymie] áby było Mat albo nie polerowno, to za trzecim razem iuż nie krwawnikiem ale bawełną płaty [złota] przytykaią [do pozłacanej rzeczy]. SekrWyj 93. Na głuchotę wetrzyi Pizmo w báwełnę y włoż w ucho, niech tám záwsze będzie. PromMed 100. Ukręć sznurek z bawełny. BystrzInfArch P3. Przeciw temu [krwawieniu] służy także Koperwas biały zOctem gotowany y w bawełnie przykładany na dziąsła. BeimJelMed 251. Scutum rozumie się Materáczyk to iest Worek płaski nápełniony rożnemi ingrediencyámi báwełną po przekłádánemi y po przeszywánemi. VadeMed 331.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: bawełna czysta: Ieśli wásze złości [...] będą iák robak czerwone, Iáko báwełná czysta będą wybielone. DamKuligKról 248. ▲ bawełna nieczysta: Baumvolle unrein/ Báwełná niecżysta. ErnHand 93. ▲ turska bawełna: Zostawiłem kołdrę Płocienkową turską bawełną napchaną. ArchRadziw 1638 42, 62. ▲ jako bawełna miękki: Pręt ná łokieć wzwysz obli/ prosty/ rumiány/ á zleká kosmáty/ máło nie od śrzodku do wierzchu włosokłosowaty. kwiatki iako báwełná miękie/ iásnorusáwe. SyrZiel 1129.
Związki frazeologiczne: uwijać bawełną coś, w bawełnę uwijać (coś), w bawełnę obwijać, chować w bawełny coś »mówić (o czymś) nie wprost, posługiwać się aluzjami; mówić (o czymś) nie wprost, posługiwać się aluzjami; mówić (o czymś) nie wprost, posługiwać się aluzjami«: Załosną nader sprawę: rzecz sromoty pełną Wspomni Muza: trudno słow uwiiac bawełną. PotWoj 108. Nie rzecz albowiem tego, co i w słomie pięknie leżeć powinno, w bawełnę uwijać. LubSArtPol 199. Na cóż prawdę w bawełnę uwijać? PotMorKuk III 336. Rozgniewany Krol rzecze: nie trzeba w Bawełnę Uwiiać, taki excess karanie zupełne Mieć powinien ná życiu. DrużZbiór . Zwykłać to grzechu przywara y wada Zrobiwszy co zle, w bawełnę obwiia. ChrośJóz1745 B6v. Życzę nie chowáć w bawełny Defektow, kto chce mieć odpust zupełny. DrużZbiór 409. ◆ w bawełnę coś uwinąć, bawełną coś obwinąć, w bawełnę uwiniony »powiedzieć (o czymś) nie wprost, posłużyć się aluzją; powiedzieć (o czymś) nie wprost, posłużyć się aluzją; o czymś powiedzianym nie wprost, aluzyjnie«: Bawełna. Baun-Wolle. coton. W bawełnę co uwinąć. T III 27. Bawełna. Baun-Wolle. coton. [...] bawełną co obwinąć. T III 27. Prawdá w báwełnę uwiniona; przymowi, ále nie kożdy wie na kogo. MłodzKaz IV, 546. ◆ Kogoś w bawełnę zawijać, Kogoś bawełną powijać »chronić kogoś przed niebezpieczeństwami, trudnościami, wysiłkiem, dążyć do zapewnienia komuś łatwego życia; chronić kogoś przed niebezpieczeństwami, trudnościami, wysiłkiem, dążyć do zapewnienia komuś łatwego życia«: Człowieká iuż ták długo záchowáć nie możesz/ byś go też y w báwełnę záwiiał. StarKaz II, 391. Wychowanki Mársowe siercią y pancerzem Nie bawełną nie miekkim powijały pierzem [mamki]. KellGram 247. ◆ uwijać się bawełną »chronić siebie przed niebezpieczeństwami, trudnościami, wysiłkiem, dążyć do zapewnienia sobie łatwego życia«: Niech się uwiia ktoś báwełną/ Niech hándlem báwi/ lubo pełną Niech go trzymáią miękkie bety/ Lub skoczne tańce/ lub bánkiety. KochProżnLir 49.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: W káwftan słomá/ á iedwab z báwełną w chomąto/ Figi krukom/ pieprz wieprzom/ ludziom párzą młoto. JurkScil D3/28. ● W káftan Báwełnę/ á w chomąto słomę. RysProv XVI, 6.
Przenośnie: Tym się bawełną ściele wszędzie droga A owi żadney niemaią estymy. ChrośJóz1745 A2v. ◼ [Bóg] Karząc y trudności przepuszczaiąc/ a większą cięgę dać mogąc/ ták wiele zasłużonego kárániá uymuie/ wybácza [...] sam (iż ták rzeknę) korbacz w bawełnę obwiia. BujnDroga 375.
3. »nici bawełniane, przędza bawełniana«: Z miękkiey báwełny zawoy wity wkoło zdobił mu [królowi] skronie y wesołe czoło. TasKochGoff 422. Áni my báwełny Pieszczoney záżywamy, ále ostre z wełny włosiennice nosimy, tákże vrobiony Zgrubego habit sukná. DamKuligKról 129. Zelmanowi Zapotrzeby do Sukien dla Bielskiego, y Wolskiego Basisty bawełny Jedwabiu ettc Odesłałem gotowemi Tynfow 37 Złotych y groszy 4. SapADiar 72.
# Użycia metajęzykowe: # Báwełná/ Linum xylinum, linum gossipinum, linum e gossipio seu xylo frutice [...] Lana lignea [...] vide Iédwab. Kn 17 # Báwełná die Baumwolle. WojnaLust 23 # Bawełna, Baumwolle. BierSłowa 3
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka: DL