Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »mityczne stworzenie, wyobrażane w postaci ptaka z wężowym ogonem, zabijające wzrokiem lub oddechem«: [...] acz siła przykładów widamy i czytamy, wszakoż na pamięć przywodzę jeden tylko świecki. Gdy Alexander król macedoński na swym Bucefale jadowitego bazyliszka zabił. DorHipTur 5. Ten ktoryby wszystek był Rutą ogárniony ábo obwiązány/ może do zámordowánia bázyliszká/ bespiecznie przystápić [!]. SyrZiel 541. Nie ráduj się ty wszystká ziemio Filistyńska/ yż złamána jest rozgá tego/ ktory cię bił: bo z korzenia wężowego wynidzie Bázyliszek/ á płod jego będzie smok ognisty latájący. BG Iz 14,29. Po Lwie/ y po Bázyliszku deptáć będziesz: lwię y smoká podepcesz. BG Ps 91, 13. Bazyliszek/ Basiliscus. Kn 18. Skrzynia z roznemi Rybami, Iaszczorami [...] y Bazyliszkami Suchemi. ArchRadziw 1638 79/1, 42. Potwarz iest fałszywe y złe grzechu ná kogo włożenie/ te gdy człowiek czyni podobi się Báziliszkowi/ ktory żadney ukąszenien rány nie zádawszy/ zábiia iednák człowieká. KalCuda 164. Boście nie tylko sami zgrzeszyli/ áleście y drugich zgorszyli/ zárażáiąc ich smrodem vst wászych wszetecznych/ iako Bázyliszek drzewá/ zbożá/ y trawę/ kędy mieszka tchem swoim záraża y wniwecz obraca. StarKaz II, 205. Bazyliszek w oku Smiertelną ma zarazę. PotWoj 2. Po Zmiiách zá pomocą chodzić Chrystusową, Tákże po Bázyliszkách będę nogą zdrową. DamKuligKról 279. Grot swoy utopił Murrus w bazyliszku. LucChrośPhar 314. COCATRIX [...] Basiliscus. RODZAY Bazyliszkow ktory się lęże w iáskiniach y studniach. DanKolaDyk I, 315. Bazyliszkiem mię osądzisz z weyrzenia, Gdyś sprośnieyszego nie widział stworzenia.[mówi o sobie pokutująca pustelnica]. DrużZbiór 161. BAZYLISZEK, po Łácinie Basiliscus, Regulus, iest rodzay Wężow osobliwych, według Solina rodzący się w Egypcie, ktory iádem swoim drzewá suszy, dopieroż rzeczy żyiące, y czuiące, to iest Ludzi, Zwierzętá. Forma iego iest nákształt Kogutá, białe mákuły iák koronę noszący, lub też podobny do Indyká. Ogon ma Wężá zákręcony do gory, ná dwoch chodzi nogách, pod skrzydłámi żołty. Wzrokiem swoim zábiia pátrzących ná pysk swoy, głowę, oczy, ále nie ná resztę ciáłá: Zwierciadłá przed oczy iego stáwieniem, ginie, nań spoyrzawszy, gdyż ták dolor ipsius in caput ejus. ChmielAteny1755 I I, 497. Bazylisk. Bazyliszek. ein Basilise. basilic. § Bazylisk weyrzeniem zabiia. T III 30. Chuch, chuchanie, chuchnienie. Hauch; das Hauchen. un soufle; haleine pousfèe fur qu. § Bog chuchnieniem ducha swego człeka stworzył; bazyliszek zarazliwym swoim zabiia chuchnieniem. T III 126. Słowá dobrego Kácerzom nie dáią Oycowie święci/ przyrownywáią ich psom wściekłym/ wężom/ bazyliszkom/ smokom łuskowátym/ sowom/ krowkom/ ktore w gnoiu gmerzą/; żabom/ muchom/ pluskwom/ ktore poki żyią kąsáią/ gdy zdechną śmierdzą/ trędowátym/ piecom nápalonym/ w ktorych chleby Antychrystowi pieką/ koczkodanom/ máłpom/ páiąkom/ prochnowi/ członkom zgniłym/ iászczurkom/ ktore żywot Kościołá Páńskiego gryzą/ centaurom/ to iest chłopobykom/ puchaczom/ onokrotalom/ ábo bábom z klekotkámi/ cyklopom onym/ ktorzy się w iáskiniách Etneyskich y porodzili y pochowáli. BirkRus 33.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ afrykański bazyliszek: Epitheta Historica [...] Afrykanskie Bazyliszki. MikSil 47.

◼ Przenośnie: ◼ Chodził kościoł Rzymski po wężu y bázyliszku: to iest/ po rozmáitey ámbicyey tego świátá. BirkNiedz 150.

2.wojsk. »rodzaj działa artyleryjskiego o lufie średniej długości«: O kanonach umocnionych [...] także o bazyliszkach, które będąc nieco grubsze na zadzie niż pospolite do bateryi mogą się z nich dziwne czynić efekta. AquaPrax 220. Záwsze nie mal przyrownywáno ie [działa] do szkodliwych zwierząt y ptakow, po ktorych ie tez miánowano: iáko Smok, Bázyliszek, Wąż, Sokoł, Gryf, [et]c. UffDekArch 8. Część [żołnierzy] ich ognie zapala, część do murów skoczy, A część działa i duże bazyliszki toczy Po swoich bateryach, czekając gotowi Uderzyć z nich na salwę swemu Augustowi. TwarSRytTur 125.