Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BEZPIECZNY || BEZPIECZEN, BEŚPIECZNY || BEŚPIECZEN, *BIEZPIECZNY

Słowniki:
notują

Formy: st. równy lp M. m bezpieczny // beśpieczny; ż beśpieczna // bezpieczna; n bezpieczne; D. m bezpiecznego; ż beśpiecznej // bezpiecznej; n bezpiecznego // beśpiecznego; C. ż bezpiecznej; B. m nżyw bezpieczny // beśpieczny; ż bezpieczną; n biezpieczne // beśpieczne // bezpieczne; N. m bezpiecznym // bezpiecznem // beśpiecznym; ż bezpieczną; n bezpiecznym; Ms. m beśpiecznym // bezpiecznym; ż beśpiecznej // bezpiecznej; n bezpiecznym; lm M. mos beśpieczni // bezpieczny // bezpieczni; nmos beśpieczne // bezpieczne; D. bezpiecznych // beśpiecznych; C. bezpiecznym; B. mos bezpiecznych; nmos bezpieczne; N. bezpiecznemi // bezpiecznymi; Ms. bezpiecznych; ~ st. wyższy lp M. m bezpieczniejszy // beśpieczniejszy; ż bezpieczniejsza; n bezpieczniejsze; D. ż bezpieczniejszej; n bezpieczniejszego; B. m nżyw bezpieczniejszy; ż beśpieczniejszą; n bezpieczniejsze; N. m bezpieczniejszym; ż bezpieczniejszą; Ms. n bezpieczniejszym; lm M. mos bezpieczniejsi; nmos bezpieczniejsze; C. bezpieczniejszym; B. nmos bezpieczniejsze; N. bezpieczniejszemi; ~ st. najwyższy lp M. m najbezpieczniejszy; ż najbeśpieczniejsza // najbezpieczniejsza; n najbezpieczniejsze; D. m najbezpieczniejszego; N. m najbezpieczniejszym; ż najbezpieczniejszą // nabezpieczniejszą; ~ odmiana niezłożona lp M. m beśpieczen // bezpieczen

Znaczenia:

1. »niezagrożony, nienaruszalny, spokojny o co, pewny czego; nie powodujący zagrożenia«: Pragnął [Astolf] się znowu wrócić do ojczystej strony, Tak, jako mu otuchę była uczyniła Ta, co sprosną Alcynę w boju zwyciężyła, Obiecawszy mu drogą jako nałatwiejszą Odesłać go w jego kraj i nabezpieczniejszą. ArKochOrlCz III 333. Oboz swoi abyzmy byli bespiecnieiszemi okopalizmy. MarchŚcibHist 11. W onych rozmowach nic sie nie sprawiło, tylko ze sie tego ustrzegło ze bespieczny ci co rozmawiali wrocili sie do obozu. MarchŚcibHist 12. Béspiéczny/ wolny od niébéspiéczeństw/ béz piéczy/ Tutus locus […] Tutus ad omnes ictus […] Tutus aduersus pericula, […] Securus abs, & securus à metu […] Innoxius à curculionibus […] Vacuus periculo. Kn 20. Ludziom słuzebnym i woiennym ma bydz wolne i bezpieczne odeyscie, i nie maią byc zatrzimani. VorLetSkarb 126. Urodzony Zaleski wziąwszy przestrogę Iz nie mogł zostawac zdrowia swego bespieczen Uciek się do nas. DekrŻmud 217a. Dziedzictwo od wszech otrzymał [Otwinowski] bezpieczne Najazdów prawnych i wszelkiej dzielnice. MorszAUtwKuk 148. Te tedy mieysca ostrozny przepłynąwszy Ulisses rozumiał ze iusz bezpieczen będzie. PotPrzyp 8. A iż kázdego Krolestwá summum stabilimentum iest/ mieć záwsze pieniądze/ áby in casu ingruentis periculi, było się do czego rzucić/ expedit Reipublicae, áby Generálne Czopowe/ od tych Napoiow/ ktore ná szynki idą/ Vchwalone były/ choć iákie nie wielkie, áby perpetuo currat, ktore Quártałámi áby do Skárbu oddawáne było/ y ieden go stroż ten pospolity strzegł/ y pilnował/ náznáczywszy ktore in meditullio Regni mieysce beśpiezne [!] y poufáłe. FredKon 80. Bo gniew Páński wyrwie się nagle, á gdy będziesz naybespiecznieyszy przydzie ná cię porażká. GdacPan 157. Ieżeli stánie summá rowna liczbie dáney, z ktoreyeś wyciągał Sciánę Kwádratową; bądź bespieczny o dobrym wyráchowániu. SolGeom III 152. Nawet od samegoż Woyska naszego nie iesteśmy beśpieczni. LeszczStGłos 111. BASTON […] ON DIT aussi Estre bien assuré de son baston […] MOWIĄ też być bespiecznym pewnym o lasce swoiey, kiedy kto ma dobrych poplecznikow tego co mowi albo czyni, y kiedy kto iest pewny o skutku dobrym imprezy iákiey. DanKolaDyk I, 179. Kiedy zas drugiego dnia ospa wykwita, y znowu ginie, y znowu się pokazuie, to rzecz nie barzo bezpieczna dla pacyenta. BeimJelMed 62. BAZYLISZEK […] Náturalne odium ma ten Wąż z Łásicą y Rutą, dla tego te zwierzątká w pysk bierą rutę, iáko oręże nań mocne, á ták od iádu BAZYLISZKA bespiecznemi zostáią. ChmielAteny1755 I I, 498. Bespieczny, Bezpieczny. [...] 4) sicher als ein Gefängnisz. [...] 4) seur comme une prison, un lieu de secureté. [...] 4) na bezpieczne go wsadzono miejsce. T III 34.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ na bezpieczne: W tey porze nápadł DAWID na Amálecyty, Herszt ich śpi ná bespieczne, iako woł zabity. DrużZbiór 71.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Wiele słucháć/ rzecz bespieczna. RysProv XVII, 6. ● Gdy się co tráfi wątpliwego/ czyń co iést béspiéczniéyszego. KnAd 233. ● Lépiey być béspiécznem/ niż śmiáłem. KnAd 436. ● Miéysce społéczne/ ma być béspiéczne. KnAd 492. ● Poséł wszędy iést béspiéczny/ wszéch narodow wyrok wiéczny. KnAd 902. ● Vbogi wszędy béspiéczny. KnAd 1188. ● Dołem lepiey; niskie rzeczy bezpiecznieysze, prov. 1) mit Demuth kommt man überall durch. 2) wer niedrig sitzt/ fällt nicht hoch. 1) l'humilité passe par tout. 2) d'un bas lieu on ne tombe pas haut. T III 243.

◼ Przenośnie: ◼ Nie niewola w małżeństwie, ale myśl beśpieczna, Ale uciechy miłe, ale zgoda wieczna. SzymSiel 61.

2. »taki, na którego można liczyć, na którym można polegać, niezawodny, skuteczny«: RABIN. Ktoraż iednák z tych [religii] ma bydź gruntownieysza y bespiecznieysza? THEOLOG. Ktora od Bogá dána iest. KorRoz 3. Rolnictwo przecie iak tak lub dochod ma mnieyszy Ale tez bespiecznieyszy. Kupiecki zarobek Lub prostszy lec niepewny. OpalKSat 95v-96. Dla obrony y ochrony Całosci wszytkiey Rptey nad Fortece dobrze warowną, munitią armatą y ludzmi opatrzoną Niemasz nic pozytecznieysze[g]o y bespiecznieysze[g]o. NarArch 34. I Chodkiewicz tesz nie był tak nazbyt uporny Woli sposob bespieczny nizeli Pozorny. PotWoj 95. Na ten czas bowiem poznaią krolowie nasi, że naybespiecznieysza podpora ich Tronu, chwała y szczęśliwe panowanie, nie zawisły, tylko od utrzymania wolności. LeszczStGłos 6-7. Do osiągnienia tego końca zbawiennego […] Naypewnieyszym y naybespiecznieyszym iest srzodkiem zakonne Powołanie. MikSil 199v.

3. »śmiały, odważny, zuchwały«: Żartów grubych zaniechaj i bezpiecznej mowy. SaadiOtwSGul 38. Náćierały sámym wieczorem máło nie do pułnocy z tyłu ná zádnie chorągwie Lisowczykow/ y inny piechoty/ ále nie był ták[...] ogi/ żeby nas vrwáć miał/ á tym czásem iáko się ći zadni z Kántymurowymi vganiáli/ w Taborze sámym/ y w czele Taboru/ co raz to więtsza wrzáwá/ y żaki bespiecznieysze/ że do tego ku pułnocy przyszło/ że się rzućili oczywiśćie ná gwałt y swąwolą/ do czego vkazáłá się im drogá niemáła/ odbieżeniem od woyská niektorych stárszych. SzembRelWej B4v. Myślę ustawnie, skąd to w pospólstwie szemranie, Skąd wzięli tak biezpieczne niedawno pytanie O królu narodzonym nowo w ty krainie. Jak widzę, ta nowina tem bardzi to słynie: Każdy mówi, iż taki król się miał narodzić, Który ich ma z niewolstwa wszytkich wyswobodzić. DialKrótOkoń 91-92. Béspiéczny/ niélękliwy/ Securi animi homo […] Otiosus animus. Kn 20. Puścił bespieczny żeglarz swe żagle łákome. Kn 20. Puścił bespieczny żeglarz swe żagle łákome. OvOtwWPrzem 11. Z Murow pioronámi bili I nieprzyiacioł bespiecznych gromili [obrońcy Jasnej Góry]. OblJasGór 28v. FRASZKI I ŻARTY ROZMAITE, ALE TROCHĘ BEZPIECZNE Kto nie chce wierszów wszetecznych, Niech nie czyta i statecznych. Albo niech czyta pijany, Nie da poecie nagany, Bo częściej pod dobrą myślą Te się nam błazeństwa kryślą. PotFrasz4Kuk I 343. Mowę twą dla dawney mey ku tobie miłości Znoszę, y niekarzę twey bespieczney śmiałości. DamKuligKról 13. Skromnych postępki miałam za prostotę, Bezpiecznym w mowie czyniłam sromotę. Dziś o mój Boże jawnie mi to płacisz, Kiedy mój żywot z srogą troską bracisz [lament panny oszukanej w małżeństwie]. ZbierDrużWir I I, 153. Taką bespieczną mową poniekąt zalterowany y rozgniewany Iuliusz wkrotce sie sam w sobie usmierzył. SzołHist 19. Bespieczny, Bezpieczny. [...] 3) frey, vertraut. [...] 3) libre, franc en conversation. [...] 3) bezpiecznym na krola się targnął ięzykiem; bezpieczny to barzo ze mną postępek. T III 34. Pátrzże tedy, Jáko cię beśpiecznym uczynić może. Umysłu twego mężność. […]. Ják odważnym? LubSŁapAdw 33.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Im kto głupszy/ tym bywa bespiecznieyszy. RysProv V, 4.

4. »lekkomyślny, niedbały«: My iákoby żadnego sądu nie miáło być/ tákesmy bespieczni/ áni sumnienia swego rozbieramy. BirkNiedz 16. A to niedawno tu przyiazn nasza z Moskwą, a iuzezmy tak bespieczni ze z obozu naszych wieksza częsć w Moskwie zawsze bywa. MarchŚcibHist 28. Będę teraz záżywał świátá, poki mi służą látá. Y tákci ludzie bespieczni kwiát młodości swojey Dyjabłu ofiárują, á drożdże stárości dopiero Bogu ofiárowáć obiecują. GdacPan 167. I ciebiez to wczesna Stolicą [!] Bogow […] bespieczną Ucieczką wszytkich postronnych Krolow y Monarchow, barzo marnym strachem opłoszeni […] Rządcowie twoi w tym razie odbiegli? SzołHist 16.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Zakonnik w Celli/ Zołnierz we zbroi/ Człek przy prawie. Bespieczni są. ŻabPol B1v.

# Użycia metajęzykowe: # Béspiéczny iéstem/ [...] Otiosus, [...] Animo iam nunc otioso esse impero [...] In tuto esse, [...] In tranquillo esse. Kn 20 # Bespieczny/ Liber […]. Otiosus, Securus, Tutus […]. Frey/ ledig/ muessig/ ohn Sorg/ sorglosz/ ruhig/ sicher/ wol verwahrt. DasHünDict Oo iiij