Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BEŁK I, *BELK I

Słowniki:
SStp, SXVI (bełch), SW, SJP notują
Kn, T, L, SWil nie notują

Znaczenia:

»topiel wodna, głębia albo zbiornik wody błotnej, staw, bagno«: Iest w Tarnogorze taki bełk [...] zaktory by belk co z niego Ryby wy łowili Kupieł by dwie Tarnogorze a wtym nie masz dna. AktaBab 35.

Warianty fonetyczne: BALKA || *BALK, *BELKA || *BELK II, BAŁK, *BEŁKA || *BEŁK II

Słowniki:
notują

Formy: lp M. m bałk; ż belka // balka; D. m balku; ż belki // balki; B. m uż. nżyw. belk // balk; ż belkę // balkę; N. ż balką; Ms. m balku; ż belce // balce; ~ lm M. m albo ż uż. nosob. bełki // balki; D. m balków; ż balek; balk; C. balkom; B. m albo ż uż. nosob. balki // belki; N. m belki; m albo ż balkami; Ms. m albo ż belkach // balkach

Etymologia: <niem. Balken>

Znaczenia:

1. »ociosany pień drzewa; zazwyczaj element konstrukcji budynku z takiego pnia lub rzadko z innego materiału o podobnej funkcji«: Leżą bálki ná nich [filarach] miedziane/ á ná tych strop mosiądzowy złocisty. WargRzym 8. Włożyć pod nie [działo] dwie grube balki i obracać sztukę drągami, a utrzymasz prawie dobrze. AquaPrax 130. Bálká/ tram/ trágárz/ Trabs [...] Tignum [...] Transtra [...] vide Płatwy. Kn 13. Słupiéc w-wiązániu/ co do wiérzchu krokwy do płátéw ábo do bálk srzodkiem idzié/ i bunty trzyma. Kn 1025. Y páięczyna nie rownałá z nimi [łańcuszkami] Co się owo pod belki wiesza wysokimi. OvOtwWPrzem 146. Umyśliłá byłá obiesić się sámá/ y [...] záwlokła powroz zá bálk wielki/ ktory przez śrzodek izby szedł/ insze cięższe bálki ná sobie trzymáiąc. StarKaz II, 37. Scripta i Xięgi niektore [...] iedne na połkach, drugie na belce złożyłem aby przeschneli. VorLetSkarb 62. Ubrawszy ono Łoże, na kształt Katafalku Srod Pokoiu postawi odsamego balku. PotWoj 56. Tákie były [kule], co przebiwszy Dáchy, y dziury w strzechách Vczyniwszy, W belkách, lub w krokwach z ognięm Vtykáły. OblJasGór 37v. W tym dworze izba wielka pusta, okna 4 deskami pozabijane, posowa pogniła z balkami, piec prosty, zły, z kuminem. InwKal I 203. Wał z cewámi B, y z kołem C, osádzi nád dyszlámi, áby konie mogły chodzić pod tą bálką, ná ktorey stać będzie koło C z cewami B. SolArch 86. I póty się niedobyty bronił, aż pałac z nim zapalili, i dopiéro jak balki przepalone padać poczęły, z których jedna uderzyła go w czoło, poddał się. ZawiszaPam 304. Gwozdz łatwo idzie y zaraz po echu znac było ze była balka wydrozona y ze cos w niey było, szukał tedy sposobu Szpunt z owey balki wyiąc ktory kiedy wyiął, znalazł w balce złożonych wiele Czerwonych złotych. HistŚwież 153-154. W kuźni komin murowany, bałk złamany. InwChełm 133. Ná samym dnie [fundamentu] według teyże szerokości y długości osadź choryzontalnie do pianu [!] ciesielskiego, kratę z balek zpoioną. BystrzInfElem A1v. CHEVRE [...] KOZŁY są też bunty ktorych zażywaią budownicy dla dzwigania kamieni, y balkow. DanKolaDyk I, 302.. Bálki wypuszczone z ściány/ Proceres, rum, plur. num. die Köpff an den Balcken/ welche für das Gebäw auszgehen. DasHünDict Ooiij.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ herbowne balki: Po bokach wielkiego Ołtarza Parki między innemi ziemskiemi ruinami, herbowne Balki Domu Platerowskiego rozwalały [...]. GazPol 1735 37 3 nlb. Trzy herbowne Balki maiące na sobie Imiona trzech zmarłych braci przełamane [...]. GazPol 1735 37 4 nlb.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bibl. widzieć źdźbło w oku bliźniego, a w swoim oku nie widzieć belki »widzieć czyjeś drobne wady, a swoich wielkich nie dostrzegać«: A czemuż widzisz źdźblo w oku brátá twego/ á bálki ktora jest w oku twojem nie baczysz? BG Mt 7, 3. Postrzerzesz dzbła w blizniego oku a w swym własnym Srogiey balki nie widzisz. OpalKSat 103v.

2. »element herbu, podłużny, jednobarwny pas na tarczy herbowej«: Elsnic Herb. [...] Insi ich piszą Olschnicz w Prusiech. Maią w herbie pole cieliste, na nim bełk czerwony na ukos, a na bełku trzy kule białe. NiesKor II 135-136. Maią bydź na tarczy trzy rzeki wszerz tarczy prosto idące [...] Ms. Załuscianum de Famil. Prussiae powiada, że to nie rzeki, ale bełki, y wszystkie trzy powinny bydź modre. NiesKor II II, 211.. Kos herb. Rożni rożnie herb ten, y iemu podobne, tłumaczą, iedni powiadaią, że są trzy rzeki, drudzy że balki, inni że trzy pasy, czyli linie, inni że trzy pola. NiesKor II II, 630. W polu błękitnym kładą belk szeroki wszerz biały, nad nim iest krzyż kawalerski. NiesKor II II, 733. HERB SICYLII dwa Orły osobne Czarne w koronach, y za niemi balek sześć żołtych y czerwonych. ChmielAteny1755 I II, 211.

3.muz. »element konstrukcji instrumentu strunowego«: O Instrumentach [...] Balki/ fr. Barres. PolPar 194.