Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »ozdobna laska, będąca symbolem władzy, zwłaszcza królewskiej, oraz niektórych godności«: Nawysszy bowiem vrząd rząńcą iest przemożnym wszytkich spráwiedliwym. [...] Miewa berło w ręce práwey ná znák władzey y poważności: w lewey ręce wagi/ ná znák spráwiedliwości czynienia. PetrSPolit I 457. Dwie ma berłá Bog nász/ ktore wspomina Zácháryasz ś. iedno ozdobne/ wdzięczne/ kwiátem liliowym prześliczne; drugie strászne dla mieczá/ dla siekiery ktora przy nim/ nád nim. […] Postrászy złych ludzi tym wtorym. BirkNiedz 1-2. V Krolow stárych Bábilońskich bywáły berłá: ná ktorych wierzchu bywáło iábłko/ ábo kwiát iáki liliowy/ ábo roża/ ná pokazánie łáski y miłosierdzia serc ich Páńskich. BirkNiedz 47. Bérło/ Sceptrum [...] Hasta pura [...] Sceptrum Imperatoris instar pili gemmatum, vide Włocznia béz grotu. Kn 20. To co ma świát/ co ma ludzki skarb/ wszytkie te korony/ berłá Krolewskie/ tytuły y honory/ są márność. OkolNiebo 9. [Ludzie] málowáli [...] śmierć ná ściánách: Aby tym Piątego Papieżá świátową chwałę Emblematem (to iest gromádą Infuł Papieskich [...] Berł Krolewskich/ Buław Hetmáńskich [...] wyrażonym bárziey á bárziey oświecili. WojszOr 61. [Śmierć] Zadnych respektow Na [...] Czesarskie Berła Na Xiązecie Capky y Infuły Biskupy [!] Miec Nie chce. HerbOr 571. [W Tesalii] Bociani na berłach Krolewskich rzezano naznak poboznosci y roztropnosci. PotPrzyp 14v. Bolesław Krzywousty, godny krol pamięci; Do szable wprzod niż berła przyzwyczaja dłoni. PotFraszBrück II 430. Stylus ci to raczey álbo index, nazwáć się może, ktore w ręku piástuią Marszałkowie Poselscy Berło á nie Laskę. DanOstSwada I, 11. O Drogá posłuszeństwá, y pokory Perło Frymarczysz zá Owczárski kiy Krolewskie Berło. DrużZbiór 3. Zá niem [papieżem w czasie uroczystości koronacji] wielka idzie assystencya, ktorą czynią to Conservatores Populi Romani z Pierwszym Kapitanem, to Sceptrigeri berła Papieskie niesiący. ChmielAteny1755 I II, 128. Berło. 1) ein Zepter […] 1* un sceptre […] § 1) berłem władać. T III 33. Leua manus sceptrum latè Regale tenebat: Lewicá iego szerokie Berło Krolewskie trzymáłá. DembWyw 46-47.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ berło oczyste: Kiedyś ná wyráżęnie rządow Bozkich, to iest łáskáwych, málowáno Berło, á ná niem oko, i tákie to tam snać Berło oczyste widział Ieremiasz. […] Tákiego berłá Koroná potrzebuie […] A ma bydź to ieszcze oko ná wierzchu Berłá, coby widziáło zdáleká, bo Mnieysze ie niebeśpieczeństwo, gdy zdáleká upátrzone. Niespodziewáne, wzrost nieszczęściu dáie. Berło oczyste, áby iáko ná oko proch by náymnieyszy padáć nie ma, ták nie trzebá niczym zápruszáć oká rządom. MłodzKaz I, 165. ▲ berło trozębe: Ná znák swego páństwá, nosi [Neptun] w ręku berło trozębe. OvOtwWPrzem 328. ▲ niebieskie berło: [Bóg] ma Wszytko pod władzą swoią/ y w swey wielkiey trzyma Ręce Niebieskie Berło. OvOtwWPrzem 34. [Mówi Junona] Jesli mi słusznie w práwicy przychodzi Niebieskie nosić berło/ y iesli bydź godzi […] siostrą/ y żoną Jowiszową. Siostrám iest/ ále żoną niesłusznie mię zową. OvOtwWPrzem 114.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ z motykami berła porównywać »o śmierci: traktować wszystkich jednakowo, nie mieć względu na godności, pochodzenie«: Śmierć [...] z rydlámi y motykámi Krolewskie Berłá porownywa. KalCuda 188.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nie koróná Krolem/ áni Berło Pánem czyni/ jeśli sam żywey nie doda koronie sławą ozdoby. DobrGram 508. ● Wielka rozność między berłem y Łyszką. To iest: Nie wszyscy iesteśmy rownego stanu. MalczZebr 60.

◼ Przenośnie: ◼ ...świetckie vrzędy nie są nabożeństwem/ owszem odwodzą od nabożeństwá, odwodzą od Bogá. Bo co więcey odwodzi od nabożeństwá/ iáko berło złote? co więcey modlącemu przeszkadza iáko myśl o świetckich rzeczách? PetrSPolit I 461. ◼ [Bóg] ma Wszystko po władzą swoią/ y w swey wielkiey trzyma Ręce Niebieskie berło. OvOtwWPrzem 34. ◼ Królestwem jego [króla] jest mu mu pomiarkowanie doskonałe woli jego, a wędzidło żądzy i afektów z cnotą zgodzonych – berłem i panowaniem jego. LubSArtDąb 682. ◼ Koronę WM składam. Za Tron trumne obieram [...] zá berło brełę ziemie. PisMów II II, 11.

2.przen. »panowanie, rządy, władza; władca, król«: W obce berłá przyść Láchom/ ná świecie nowiną Iák żywo niesłychána od żadnego wieku. JurkHymCek A2v. Król JM. podczas consilium senatu mówił, że jeśli mię wyszukanymi utrzymać przy berle zechcecie sposoby, wtedy ujrzycie, że to państwo i z wami w niwecz per incuriam obrócę. ChrapDiar II 438. Ten [Bolesław Chrobry] [...] hardey imprezy ukrocił Iarosławowi, a ztąd granice zamierzy Mocnemu berłu Tyron. DrobOpow 61. Z przenayświętszych rąk Swych/ [Bóg] Berło Spráwiedliwości świętey/ w prześwietne W. K. M. oddał ręce. DobrPol I, 226. Polityka uczy ze to y samym Berłom krolewskim przystoi Dictaturae Legum submittere Fasces. RzewKor 17. Dzielność y chwalebna onych Polakow cnota, ták pięknie rozprzestrzeniłá y obszerne Prowincye y udzielne Państwa pod iedno Berło y Koronę ziednoczyłá. DanOstSwada III, 15. Oświadczył dość rzetelnie Ezechiel Prorok y Historyk Boży/ iako szeroko wyciągało się niegdy Brło [!] władzy Polskiey. DembWyw 94. Krolowie [...] winszowáli. Aby zásiadł ná Oycowskim Tronie Syn Dawidow w złocistey koronie: Zeby berło Pánstwá żydowskiego zostawáło wieczie [!] w ręku iego. ŻabSymf Fb.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ berło żelazne (sz. zm.): Berło nie złote/ nie srebrne/ ále żelázne; á to dla tego/ iż iáko żelázo mocne/ ták moc Apostolska wielce iest potężna/ gdy tárga y odcina powrozy grzechowe. BirkNiedz 365. Moc rozgrzeszánia dána Apostołom, iest berłem żelaznym. BirkNiedz 365. Wielka záiste moc się dáie mężom Apostolskim nád narodámi ktore posieść mieli/ y zhołdowáć ná imię Chrystusowe. Dziś się to żelázne berło dáło z Duchem ś. gdy roskazano narodom wszytkim áby przez pokorne poddáństwo oddáli się Chrystusowi/ czyniąc to co Apostołowie święci roskázuią. BirkNiedz 365. Kazánie Pierwsze. O Sákrámencie Pokuty ś. y o przyrownániu iey do berłá żeláznego. BirkNiedz Spis treści.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ berłem panować »sprawować władzę królewską«: Kiedy Konstantyn trzeci berłem w Carogrodzie Panował [...] Lech y Czech Rodzeni Xiązęta z Harwacyey ruszą się w przestrzeni Od Południa. DrobOpow 125. ◆ kłaść co na berle »traktować co jako zasadę rządzącą czyim życiem«: [Mówi Job] Nie przestąpilem iego [Boga] przykazánia Pełniłem zakon, przestrzegałem zdánia, I w nimem sobie, kładąc ie ná berle Korzystał iáko w naybogatszey perle. ChrośJob 85. ◆ berło trzymać »być władcą, rządzić, sprawować władzę«: **Berłowładny, berło trzymaiący. der einen Scepter traegt/ regierend. qui porte un sceptre: regnant. § berłowładna Augusta III. ręka. T III 33. ◆ chodzić pod jednym berłem »znajdować się pod władzą jednego króla«: Rzeczpospolita Chrzesciáńska nie chce regimentow nád sobą wielu/ y nie byłá nigdy ani chodziłá iedno pod iednym berłem. BirkRus 7. ◆ rządzić narody w berle żelaznym »o Chrystusie: sprawować nad narodami duchową władzę, wyrażającą się w mocy odkupienia win«: Niewiástá urodziłá syná płci męzkiey, ktory miał rządzić wszytkie narody w berle żeláznym. BirkNiedz . ◆ nad czym berło mieć »rządzić czym, sprawować władzę nad czym«: Podzciesz teraz Krolowie [...] Podzcie Xiązęta [...]: y wy co naswiatem Chrzescianskiem siedzicie: z Biskupiem prymatem I wy co nad duszami, y wy co nad ciały Ludzkiemi: berła macie, albo Pastorały. PotWoj 172. ◆ berło brać »otrzymywać władzę królewską lub mieć pierwszeństwo, decydujący głos w jakim gronie, środowisku«: Kambises [...] Syn Cyrasow [...] Panstw y następca Rodzicielskiey sławy [...] berło w Radnych Panow rzeszy, Bierze. PotSyl 102. Specyał to, gdy Krol nie nolentibus, nie niechcącym, ále przez wolne obranie, ultroneè przez uznánie go zá Páná per cognitionem pánowáć zaczyna, ná tronie stawá, berło bierze. DanOstSwada V, 2. ◆ wziąć berło nad czym »otrzymywać władzę królewską lub mieć pierwszeństwo, decydujący głos w jakim gronie, środowisku«: Wziął berło nad ptaszem rodzaiem [orzeł]. PotPocz 7. ◆ co pod berło przyjąć »stać się władcą, królem jakiego kraju; podbić jaki naród, kraj«: Náyiáśnieyszy Krolu [...] tákeś ią [ojczyznę] pod Páńskie Berło iáko pupillam przyiął, że iey dziwnym y do tych czas niezwyczaynym dziełem inter cogitationis et opera belli Spokoyne sprawuiesz ferye. DanOstSwada II, 24. ◆ wziąć kogo do berła »stać się władcą, królem jakiego kraju; podbić jaki naród, kraj«: Cyrus [...] Babilon obiął: Lydow wklubę wprawieł, Wziął Massagety do berła swoiego. PotSyl 101. ◆ berłem rządzić »sprawować władzę królewską«: Nasi [...] Ordynansu czekaią iako Bohaterze I mądrzy y powazni, pod Commendą swego Krola będąc w Lechijey berło rządzącego. DrobOpow 45. Gdy krolowie Polscy, oraz y Węgierskim berłem rządzić poczęli, zasmakowawszy sobie Polskiey wolności, wyzuli się [Komorowscy] z własney Oyczyzny. NiesKor II II, 566. ◆ berło piastować »sprawować władzę królewską«: Ta nauka królom i panom wielkim (którzy władzą Bożą berła piastują i majestaty osiadają) wynika oczywista, jako i na ludziach polegać i jako im ufać mają. LubSArtDąb 585.

3.myśl. »drewniany drążek z poprzeczką, na której umieszcza się ptaka łowczego«: Berło Zielone na Puhacza Berło pod ptaka Okowane Zelazem. ArchRadziw 1638 . Berło. […] 2) Jäger: Stange worauf man den Vogel stellt. […] 2) chasse: blot, perche où l’oiseau se perche. [...] 2) myśliwiec sowę w dzień iasny na berle wystawia. T III 33.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ do berła chodzić »o ptaku łowczym: być umieszczonym na berle myśliwskim«: Miwałęm bardzo dobre Sokoły Iastrzęby Drzęmliki, kobusy, kruki co do Berła chodziły y kuropatwy pod nimi olegały. PasPam 256.

4. »drąg, kół należący do wyposażenia statku«: Naczynia y potrzeby wszelkie, co tylko do w zwysz pomięnionych należy státkow, [na spławienie towarów do Gdańska] tak máią bydź sporządzone. Mászt, Roiá, Kárnaty, Szták, Tryl, to iest polna liná [...] laski, drągi, sufle, berły, koły [...] świder, piłá, dłuto, y toporek. HaurEk 62.