Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BEZ, BES

Słowniki:
Kn (bez), T (bez) notują
SStp (?), SXVI (?), L (?), SWil (?), SW (?), SJP (?) nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1613

Formy: lp M. bez // bes; D. bzu // besu; C. bzowi; N. bzem; Ms. bzie

Znaczenia:

1. »dziko rosnący krzew lub drzewko białych baldachowatych kwiatach i czarnych lub czerwonych drobnych owocach podobnych do jagód; Sambucus«: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná. SyrZiel 1504. Iágody ták Bzu iáko y Chebdowe/ włosy czarne fárbuią nácieráiąc ie. SyrZiel 1506. Ptásza zob'/ drzewko oliwié i bzowi podobne/ iágody kwiczołom/ drozdom rodzące. Ligustrum [...]. Kn 898. DOstáć kurzego ziela, z korzeniem y zliściem, białego bzu, oboie ze trzy godziny wárzyć, á tę wodę, gdy ostygnie letno dáć pić koniowi. HaurEk 46. Nawołał na nię: ty taka a taka czarownica [...] tośmi, po miedzy chodząc, gałąską kropiła [...] besu krzaki 3 powrosłami opasała. KsKrowUl I, 641. Item ná Rożą zwyczáyną Weźmi skorek ze Bzu zielonych, skrop ie álbo zmocz gorzałką ciepłą, wyząwszy mierno, przyłoż, czyń to często. PromMed 108. Bez drzewo, g. bzu, (sambucus) Hollunder, Hollunder-Baum Flieder. sureau, un arbre. § drzeń we bzie. [...]. T III 35. Bes/ Sambucus [...] Holunderbaum/ Blierenbaum/ flöder. DasHünDict Oo iiij.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bez domowy: Bez czerwony. Tych wszystkich sztuk [właściwości] iest Bez czerwony/ ktorych nász czarny álbo domowy. SyrZiel 1508. ▲ bot. bez czarny »drzewko lub krzew o czarnych owocach; Sambucus nigra«: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná. SyrZiel 1504. Bez czerwony. Tych wszystkich sztuk [właściwości] iest Bez czerwony/ ktorych nász czarny álbo domowy. SyrZiel 1508. ▲ bez ogrodny: Bez ogrodny sośiki z korzeniá zielone wypuscza. SyrZiel 1504-1505. ▲ bez pospolity: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná. SyrZiel 1504. ▲ bot. bez czerwony »rosnący w lasach krzew o czerwonych jagodach; Sambucus racemosa«: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná. SyrZiel 1504. Bez czerwony. Tych wszystkich sztuk [właściwości] iest Bez czerwony/ ktorych nász czarny álbo domowy. SyrZiel 1508. ▲ bot. bez leśny »rosnący w lasach krzew o czerwonych jagodach; Sambucus racemosa«: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná. SyrZiel 1504. ▲ bot. bez leśny czerwony »rosnący w lasach krzew o czerwonych jagodach; Sambucus racemosa«: Béz/ drzewko/ Sambucus [...] Béz léśny gronisty czerwony/ [...] Ardum [...] miserrimum atque infelix lignum Sambucum vocat [...]. Kn 21. Bez [...] bez leśny gronisty czerwony, (sambucus montana) wilderWald-, Berg, oderhirschholder. sureau de montagne. T III 35. ▲ bot. bez niski »bylina o trujących jagodach zwana chebd; Sambucus ebulus«: CHebd iest rodzáiu Bzowego/ zowią go drudzy Bzem niskim/ y nie między drzéwká/ ále między ziolá iest poczytány. SyrZiel 1508.

2. »ozdobne drzewko lub krzew o pachnących białych lub liliowych kwiatach, lilak«: Ogród włoski niedawno założony. W krórym ogrodzie kwater jest 12; niektóre osadzone agrestem i podrzeczkami, i bzem, drzewkami różnymi. InwKal I 239.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bez włoski »gatunek lilaka«: Drzewo rodzajne i nierodzajne jest, ogródek pod oknami, w którym jest ziele: bukszpan, bez włoski, brzeskwinie. InwKal I 189. VVystrzyż sobie z papieru białego czworo listkowe kwiateczki, takie iakie na bzie białym włoskim bywaią. SekrWyj 51. Zrobić kwiecie lśniące się, ná podobieństwo bzu włoskiego. SekrWyj 51. Záraz z Wiosny zbieray te kwiecia [...] ze bzu włoskiego, z hiszpáńskiego, biedrzeńcowe etc. CompMed 636-637. Bez [...] bez włoski. Huck auf die Magd, Welcher Hollunder. lilac, lilas. T III 35. ▲ bez hiszpański »gatunek lilaka«: Záraz z Wiosny zbieray te kwiecia [...] ze bzu włoskiego, z hiszpáńskiego, biedrzeńcowe etc. CompMed 636-637.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bez wodny: BEz w drzewo wyrasta: Ieden pospolity/ który przy płotách/ przy párkánách roście. Drugi czarny/ ábo leśny/ ábo czérwony. Iest trzeci wodny/ Káliná/ ále o tey zosobná. SyrZiel 1504.

# Użycia metajęzykowe: # Bez bluszcz bobek bol bruk budynek cekauz [...] in u genitivum terminant. WojnaInst 29-30 # Perdunt (e) in omnibus casibus, nomina bez ceber chrzest flader koryánder [...]. WojnaInst 32

Warianty fonetyczne: BEZ, BEZE

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1607

Formy: bez // beze

Znaczenia:

»przyimek rządzący dopełniaczem wskazujący na brak, nieobecność, wyłączenie tego, co oznacza rzeczownik w dopełniaczu «: A przecię mię na świecie tak ludzie szanują, Że beze mnie swych rzeczy nigdy nie sprawują. GenNisBad 245. Ták beze krwi rozlánia, tráktat umowiony Pokoiu, y przyiáźni, iest oboiey strony. GośPos 84. Jednym spoyrzeniem, iednym pocałowaniem razem całe szeregi przychylnych i życzliwych myśli bez uwikłania śię wyrażaią. GelPrzyp 142.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bez konwikty: tákim dekretem uwikłany zostawam/ iákim w pamieci ludzkiey in libera Repub: nie postał/ bez delatorá ná-civilem propositionem, bez konwikty bez inkwizycycy, bo zadnego plenipotentá nie pokażą odemnie. PisMów II 327. bez konwikty, bez dania roku go osądzono T III 606. ▲ bez wstydu coś zrobić: Wziąłeś teraz zapłátę zá niecnoty twoie Máhometáńskie: widzisz w piekle Máhometá twego: widzisz iáko cierpi zá wszeteczną náukę swoię/ w ktorey pozwala wszelákich zbrodni z niewiástámi/ bez wstydu/ aż grozá wspomináć. BirkOboz 37. Nietylko bydła, połcie, zboża [...] ale nawet okna listwy, łoża [...] a daleko więcey cyny, miedzi, żelaza i. t. d. wozami do miast [...] bez wstydu na przedaj wywożą [żołnierze niemieccy]. DembPrzew 71. Wstyd/ wstydzenie się/ srómánie się/ absol. vt, wstydzenie się czégo/ záwstydzenie się. Pudor paupertatis [...] Pudor famae [...] Pudor patris [...] béz wstydu [...] záwstydzenie kogo. Kn 1297. Celnictwo pełne niewstydu, o grosz ieden, o szeląg bez wstydu domaga się, Impudentiae plena sunt. Widzi że ubogi, nie masz co wziąć, krew z niego wysysa. MłodzKaz IV, 218. ▲ bez potrzeby: Pisma jakieś niechętliwe, A przytem i uszczypliwe, Bez potrzeby tak snać prawie, Ujmę czynią mojej sławie [...]. GrochWiersze 65. Trzęci árgument Plebáński ná przeciw szkołom Iezuickim w Krákowie iest/ że się mu sposob náuczánia ludzi młodych/ ktory Iezuici we swych szkołách záchowywáią/ niepodoba/ bo Grámatykę porozdzieláli/ reguł trudnych bez potrzeby w niey náczynili; długo onąż młodź zábawiaią. SzemGrat 24-25. Bog cudow bez potrzeby nie zwykł czynić. WisCzar 112. ▲ bez afektu: Każdy rzeczy wiadomy a bez affektu na nie patrzący/ osądzi że nie mnieyszy/ ale większy pożytek inni/ aniżeli Jezuici/ że szkoł swych maią. SzemGrat 12. Czytelniku. Dawam, pod uwagę twoię tę krotką pracę: oto cię prosząc, abyś o niej z rozmysłem y bez affektu sądził. OpalŁRoz A1v. Niech vważy, kto bez affektu sądzi Machiawelską potwarz, iadem złości zaślepioną, y dla tego tak grubo błądzącą. LubJMan 55.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bez dzięki »wbrew woli«: [...] musisz y bez dzięki Dziewkę wrocic z zdradzieckiey nie siestrzynney ręki [...]. DrobOpow 210. *przez dźięki; bez dźięki. wider Millen, durchaus. malgré, par tout, absolument. T III 309.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Trudny bánkiet, bez opuchłego, trudny bez bogátego, kożdy nań respektuie, kożdy go záprosi, i myśli: áza odda, áza odczęstuie. MłodzKaz II, 93. ● (war.) Zadna biesiádá nie może być bez błazná. RysProv XVIII, 1. ● (war.) Zadna biesiádá nie może być bez błazná. RysProv XVIII,1. Biésiádá rzadka béz iakiégo błazná. KnAd 24. ● Niemand ist ohne Fehler/ (Gebrechen/) Żaden nie jest bez jákiego Błędu, (káżdy Dudek ma swoy czubek;). ErnHand 336-337.