Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »także zbiorowo: istniejące realnie lub w baśniach wszelkie żywe stworzenie z wyjątkiem i w przeciwstawieniu do człowieka«: Pływánie też iest sposob ćwiczenia ciáłá młodzi bárzo potrzebne/ bo nie przychodzi ludziom z nátury iáko inszym bestiiom/ ále z ćwiczenia. PetrSPolit II 351. Bestie nie walczą między sobą w swoim rodzáiu/ wilk wilká nie kąsa/ niedźwiedź niedźwiedziá nie psuie. PetrSPolit II 381. Szátáństwo też záżywa wielkich sztuk bá y gwałtu áby ich czczono w postaci rozmáitych bestiy. BotŁęczRel IV 140. Iádowitemu vkąszeniu/ bądź od człowieká/ bądź od bestyey/ tákże z winem go pić dobrze. SyrZiel 36. Nie pánomby sobie ták poczynáć/ ále bestyam iákim/ przy ktorych nie mász rozumu żadnego/ áni wiáry. Zá tákie okrucieństwá/ nisko pádł ten Lucyfer [Osman] pod powrozy kátowskie. BirkOboz 41. [...] żaden tego Pogánin nie czyni/ Turcy áni Tátarzy/ chybá Sámoiedź/ co Bogá nie znáią/ żyiąc iak bestye bez Wiáry y rozumu : y Lew nie iest tak srogi/ bo ma miłosierdzie choć bestya niema/ a my gorszymi iestesmy niż bestye nad wszytkie Pogány [...]. NowinyMosk D4. [...] bez Bogá prawdźiwego/ bez Wiáry/ á gdźie tego niemász/ iák tám [w wojsku] ma bydź mąż serdeczny/ śmiáły/ szczęśliwy; giną iák muchy y bestye/ á ná pożarćie czártowskie wieczne idą. StarWyp B2. To wszytko co się w tym rozdźiale obecnym figurą się opisáło/ znáczyło onę płachtę czworográniástą z niebá Piotrowi świętemu spuszczoną/ ná ktorey rozmáitość gádźin y bestiy rożnych byłá/ znácząc pod iedną iurisdykcyą Kośćiołá powszedniego rozmáite narody y stány/ Lwy/ Wilki/ Lampárty srogość swoię zrzucáiąc pod nogi Apostolskie vpadáią. KorRoz 105. Muł się rodzi z rożnych bestyey/ nie z swoiego rodzáiu. StarKaz II, 606. W korytách wodá stoi/ áby szkorpion nie przelazł [...] Te tedy bestyie/ wiedząc że ludzie ták wysoko ná domiech sypiáią/ łáżą do nich po ścienie/ ieden drugiego trzymáiąc się zá ogon. StarKaz . [Androdus został] Poimany y przywiedziony do swego Pana od ktorego skazany do Bestiiey, Miedzy ktoremi Był tez ten Lew u ktorego 3 [lata] przemieszkał, Lec Obaczywszy swego Cerulika bronieł go od inszych bestey [!]. HerbOr 238. Ludzie żywe tam rzucano, które już na kilkadziesiąt tysięcy pożarła była ta bestia [smok]. BillTDiar 61. Na środku piacy była wystawiona przed pałacem wieża na kształt kościoła wysokiego [...] na dole, na ziemi stały zwierzęta różne, jako to lwy, tygrysy, smoki robione. [...] race jeno z owych besti [!] wylatywały na wszytkie strony. BillTDiar 78v-79v. W rozumie człek ma pazury, y zęby, Przeciwko zwierzom y bestyom srogim. PotSyl 4. Gdy pierwsze, będąc Dzieciną, syllaby Iął mowić, a rzekczące przeszkodzą mu żaby. Milczcie. nie czyńcie tego bestye hałasu. Rzekł [Chrystus]. PotPocz 6. O jako taniej my niż cygani chodziemy, Co się z żonami jak z bestyjami rządziemy. MałpaCzłow 261. Dwoiákie dzieło było wszechmocności Boskiey dnia tego szostego stworzenia światá. Pierwsze zwierzęta nierozumne, bestye, y gádziny czołgáiące się po ziemi. BystrzInfElem Cosm C4v. BESTES [...] BESTYE się też mowi o robactwie, iáko gąsienicach, myszach, kleszczach álbo muchach co psuią owoce. DanKolaDyk I, 192. Iest tam [w sali Ogrodu Akademickiego w Amsterdamie] y THEATRUM Anatomicum, gdźie ludźi, y Bestyę anatomizuią, tam prezentuią Sceleta, to iest kości nierozsypane, z mięsa tylko obráne. ChmielAteny II 249. [Mówi Theophrastus] W systema Kartezjuszowym czy bestie są żyjące, czyli nie? [...] Jeżeli żyjące, co mają za formę, która ich ożywia? KowaJRozFil 44.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ jadowita bestia (sz. zm.): Vsczknionym y vkąszonym od psá wściekłego. Tákże od Páiąká/ Zaby ziemney y párchowátey/ Nietoperzá/ od Pczoł/ Syrszeni/ od Os/ Mrowek Gąsienic/ y od inych bestiy iádowitych/ iest rátunkiem [miarz]. SyrZiel 116. Ten [diament] ieżeliby był przywiązány do lewego boku, ma moc przeciw nieprzyjacielom, y szaleństwu, y okrutnym bestyiom y iádowitym y srogim ludziom. AlbSekr 247. W Zelandyi w niższych Niemcach, żadnego niemasz drzewa, Węża ani iadowitey bestyi, według Ortelliusza. ChmielAteny1745 I 641. ▲ bestia dzika (sz. zm.) »zwierzę nieudomowione, nieoswojone, żyjące niezależnie od człowieka«: Bestyią dziką łátwiey iest uśmierzyć niżeli ięzyk wielomowny. StarKaz II, 419 marg. Ludzieć […] Okrutniejszy nad tury i dziki bestyje, Zjadliwszy nad jaszczórki, padalce i żmije. ZimBSiel 152. Potym byliśmy gdzie dzikie bestyje. Lwy ktorych 5. Tygrys barzo piękny. WojszDiar 70. Był ten, co Cyrulikom z brzytwą nie dowierza, Brodę wąglem opala, sam miasto bálwierzá. Był, ktory Zenie, Synom, od dzikiey bestyie Okrutnieyszy, niewinie poucinał szyie. PotPocz 55. BESTE Sauvage […] BESTYA dzika zwierz, co nie iest domowe. *przeciwna iest Bestya ogłaskana, chowana przy domu. DanKolaDyk I, 192. ▲ niema bestia: Rzymiánie y niemym bestyom wdzięczność pokázowáli zá rozmáitemi okázyiámi. StarKaz II, 272. Mają [zwierzęta] i z ćwiczenia wielkie podobieństwa rozumu i intellektu ludzkiego, i owszem naleźlibyśmy ludzi, których nieme bestye w nauce, nie mówię o szalonych, przeszły. PotWoj III v. Bestyje nieme i zwierzęta nie mają rozumu, a przecię sława w historyjach ich nie zapomniała. LubSArtDąb 531. ▲ bestia ziemska (sz. zm.): BG Ps 79, 2.. Jeździliśmy [...] mil 3, w górę jakoby od wioski, w której jest jeden Dom [...] Tam godna rzecz barzo jest do widzenia raritates barzo zacne, tak Bestyi różnych morskich i ziemskich, tak ptaków zwłaszcza Indiiskich rzeczy barzo pieknych. GawarDzien 158. Pismo które […] mowom i myślom ludzkim ginąć i umierać nie da […] nas też samo najosobliwiej od wszytkich bestyj ziemskich i ptastwa niebieskiego dzieli. PotWoj III. On [Bóg] rozum, on nam umieiętności nádał, Żeby ziemskimi człek bestyimi władał. ChrośJob 135. ▲ drapieżna bestia (sz. zm.): Ten [Androd] był rodem Wołoszyn, między niewolniki Rzymskiego Proconsulá, dozorce Afriki Kędy wszytkie drapiezne, bestye się mnozą, W puszczách. PotPocz 150. ▲ bestia leśna (sz. zm.): Beśpieczniey widzę bestiy leśnych pieczy/ A niż obłudzie ufáć się człowieczy. TwarSDaf 102. Wszytkie ptástwá powietrzne ták się zgromádzą do kupy/ iáko y ryby/ y bestyie leśne. StarKaz II, 604-605. Onocentauras […] nic więcey nie znaczy, tylko leśną bestyą. NiesKor II II, 367. ▲ morska bestia (sz. zm.): Obaczywszy Andromedę […] do skały przykowáną, y morskiey bestyey smokowi ku ziedzeniu nágotowáną; krasą y urodą uwiedziony, zákochał się w niey [Perseus]. OvOtwWPrzem 171. Różne raritates pokazywano nam. Miedzy inszemi krokodyle, więdłe syreny, różne bestie morskie stupenda, lamparta żywego, który jest naturaliter ferocissima bestia. BillTDiar 6. ▲ bestia nierozumna (sz. zm.): Bestyie nierozumne, po ziemi złozone Wzdychaiące ryczenia wydaią, wzniesione Maiąc pyski do gory. DrobOpow 11. Bestye nierozumne/ á wzdy ktore się zparzą/ zgadzáią się z sobą. GorzWol 86. ▲ bestia domowa: CHIEN […] PIES bestya domowa. DanKolaDyk I, 303. ▲ bestia główna: Jedna kobita tak jadowita w swej mierze, Ze jej nie zrówna bestyja główna w cholerze. MałpaCzłow 261. ▲ bestia ogłaskana: BESTE Sauvage […] BESTYA dzika zwierz, co nie iest domowe. *przeciwna iest Bestya ogłaskana, chowana przy domu. DanKolaDyk I, 192. ▲ bestia polna: BG Tt . ▲ bestia wodna: Poetowie zmyślili bestyią wodną Hydrę. StarKaz II, 407-408. ▲ król nad bestiami:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jak(o) bestyja, jako bestyja bezrozumna, jako bestyja szalona, jako dzika bestyja, jako nierozumna bestyja »po zwierzęcemu, tak jak zwierzę, w odróżnieniu od tego, co właściwe człowiekowi«: Słudzy Księcia Jego Mości z góry tak dobrze ich [uczestników powstania przeciwko carowi] witali, że pięćdziesiętna liczba na pierwszym wstępie w pobitych wypełniona była. Na to mało jako bestye bezrozumne dbając, przecie na łupy padały […] a na nich potem zabijano. NiemPam 81. W rzece topili [Szkoci] onego Szkodczę Rzeczypospolitey/ iáko więc bestye szálone topimy. StarPopr 131. Iáko dzika bestya do klatki z kratámi ie[st] wrzucony/ támci vmárł [król duński Krystyernus]. BirkNagr 54. Iáko bydlę/ iáko béstya/ po béstyalsku. Pecorum modo, […]. More ferae, […]. In pecorum modum […]. More bestiarum […]. Kn 232. Chrystus Pan tryumphuie iádąc do Jeruzalem z tego/ iż ludzi grzesznych/ iáko bestyie iákie przemienił słowem Ewángeliey swoiey/ w ludzi rozumnych. StarKaz II, 292. Ják bestyje bezrozumne żyjąc nie wierzą [Epikurowie], áby dusze po śmierci żyć miáły. GdacPan 164. Żyć też samemu, to jak bestya – jako Arystoteles mówi. MatłBabBad 188. Panowie ławnicy tylko z grzywien pić śmierdziuchę umieją, zgoła wszyscy jako nierozumne bestyje. MałpaCzłow 201. Obżarty iák bestya, z káżdym się poswárzy, Po pysku, y po bokach, często mu [pijakowi] się zdárzy. PromMed Przemowa, 2.. Krzywo przysięgáć, testámentá, legácye, ukrywáć, upiiáć się iak bestye z utrátą rozumu, drugich do tego przywodzić, […] Niektorym widzą się zá máłe grzeszki. DanOstSwada V, 22. ◆ bestyje ze sobą spuszczać »w starożytnym Rzymie: urządzać walki zwierząt lub ludzi ze zwierzętami podczas widowisk w amfiteatrach«: Była tesz Beatryx Bogini co strzegła, ludzi dziwuiących się na Theatrach, kiedy albo bestye zsobą spuszczali albo, ludzi wyrzano [! zam. wyrzucano] bestiom cosię Chrzescianom barzo często dostawało. PotPrzyp 3v. ◆ bestyj ze sobą spuszczanie »w starożytnym Rzymie: urządzanie walki zwierząt lub ludzi ze zwierzętami podczas widowisk w amfiteatrach«: Béstyy z sobą spuszczánie/ Bestiarius ludus. Kn 21. ◆ bestyję z siebie czynić »zatracać cechy ludzkie, zachowywać się jak zwierzę«: Nie popisuję się, opiwszy się, z rozumem i z męstwem, bo się tego strzegę, bywszy z łaski Bożej rozumnym stworzeniem, żebym bestyej z siebie nie czynił dla kufla. JazStadListyCz II 178. ◆ być skazanym do bestyjej »zostać skazanym na pożarcie przez dzikie zwierzęta«: [Androdus został] poimany y przywiedziony do swe[g]o Pana od ktorego skazany do Bestiiey, Miedzy ktoremi Był tez ten Lew. HerbOr 238. ◆ gorzej niż bestia, gorzy niż bestia: ◆ robić jak bestyjami:

2.przen. »człowiek zachowujący się jak zwierzę, okrutny, brutalny, nieokrzesany; człowiek zasługujący na pogardę«: Oto/ mowią/ Bog wsádził ná Polską Stolicę Krolá ieden ogrodziec naświętszey winnice/ Strażniká y obrońcę wszech Páństw Chrześciáńskich/ Tarczą y mur niezłomny od Bestiy Pogáńskich. JurkLut . Przysłał do nas Wielki Kniaź przystawa […] Ofanasia Głowienkę, bestyą niezwyczajnie grubą i głupią. NiemPam . Poszła była [piechota] w swą stronę, niemogąc się rzeczy naszych doczekać. I sam P. Bóg wszechmogący, a niepośpiech tych bestyj niekowanych sprawił to, że się ona kupa heretycka nie obłowiła. PacOb 86. Krzywdy/ despekty ludziom czyniąc/ nie człowiekiemeś ale bestyą. StarPopr 31. Powiedział niektory z nich własny ich Prorok: Kreteńczycy záwzdy są kłamcámi/ złymi bestyámi/ brzuchámi leniwymi. BG Tt 1, 12. Gdy woynę do Szwecyey uchwálono/ powiedział ieden Senator/ iż był Bestyą Gustaw, że nas nie poprzedził. PisMów II 288. Rzekłeś brátu twemu: Bestyia ty, zbeształeś go […] Kto brátá swego zá bestyią ma, iuż ten zásłużył ná piekło. MłodzKaz I, 307. MAŁPA – CZŁOWIEK W OBYCZAJACH Nie wiem, komu i jako udała się ta moja w cnotach bestyja, boć po te czasy, gdzie prawda bez asystencyi postępuje, trudno dogodzić ludzkiemu jenijuszowi. MałpaCzłow 236. Któryś ze stojących […] czyta: „Erit Victor Johannes”. Król się odzywa: „Co ty, bestyjo, gadasz?” Czytający odpowiada: „Ja to czytam, co napisano”. DyakDiar 54. ME’CHANT […] Zła bestya bestyika zła z ciebie. DanKolaDyk II, 245. Żaden niezáyrzy tey Bestyi [Goliatowi] w oczy, Głos Lwi, uszy przeraża, łeb odstrasza smoczy. DrużZbiór 9.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nierozumna bestyja: Nierozumne bestie z mestwa tylko maią Swą pochwałe y z rzatkich swych doskonałości. OpalKSat 71.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Każ temu smrodowi ábo béstyiey gębę pieniędzmi zátkáć. KnAd 242.

3.przen. »szatan, diabeł, antychryst, kusiciel; alegoryczny wizerunek przeciwników w polemikach religijnych«: Otworzyłá bestya siedmiogłowna y dziesiąciorogá ustá swoie ku bluźnierstwu/ przeciwko Bogu. KalCuda 243. Ukazał się iey [błogosławionej siostrze Osannie Katarańskiej] raz Szátan w postáci Spowiedniká iey […] Drugiego czásu/ pokazáłá się iey táż bestya w postáci białeygłowy z dzieciątkiem mowiąc: Niepodoba się Synowi memu/ że ták się zábiiasz ná zdrowiu postámi. OkolNiebo 94. Kiedy Rzym katolicki Babilonem czyni, Łże Luter, łże i Kalwin, kłamają Socini, Co do siedmi stosują jego siedm gor rogow Bestiej onej, ktora zje tych teologow. PotFraszBrück II 146. Przybytek Troycy Przenáświętszey w brzydki chleb bestyi piekielnych obráca [grzech]. BujnDroga 43. Ta bestya, to iest PseudoPapa. Pierwszey bestyi, to iest Antychrysta, wszelką władzą czynić będzie w obecności iego. BystrzInfElem Cosm H2. Diabeł wrzucony iest w iezioro ogniste y siarczyste gdzie bestya y falszywi Prorocy męczeni będą dzień y noc. BystrzInfElem Cosm A4.

4.bibl. »symbol doczesnej potęgi, wrogiej Bogu i Jego wyznawcom, przedstawiany w Starym i Nowym Testamencie za pomocą wyobrażeń zwierząt«: Potymem widział/ á oto inna bestia podobna lámpártowi/ ktora miáłá cztery skrzydłá ptásze ná grzbiecie swym: cztery też głowy miáłá tá bestia. BG Dn VII, 6. A Gdy dokończą [prorocy] świádectwá swojego: bestya ktora występuje z przepáści/ stoczy z nimi bitwę/ á zwycięży je/ y pobije je. BG Ap XI, 7. Przypátrowałem się áż byłá tá bestia zábita/ y zginęło ciáło jey, á podáne było ná spalenie ogniem. BG Dn VII, 11-12. Tákże y pozostáłym bestiam odjęta jest władza jich: bo długość żywotá dána im byłá áz do czásu/ á to do zámierzonego czásu. BG Dn VII, 12-13. Te bestie wielkie ktorych są cztery/ są czterej Krolowie/ ktorzy powstáną z ziemie. BG Dn VII, 17-18. Tu jest mądrość. Kto ma rozumu niech zráchuje liczbę oney Bestyey: ábowiem jest liczbá człowieká. A tá jest liczbá jey/ sześć set sześćdziesiąt y sześć. BG Ap XIII, 18.

5.przen. »cokolwiek złego, szkodzącego człowiekowi, np. choroba, wada itp.«: Litwa winco, a Węgrzy egetbor zgadzają, Inszym ludziom palonym winem nazywają. A kiedy sie popiją, to przykro jej [wódce] łają, Bestyja curva lelex, dziwnie nazywają. WodGorzBad 17-18. Pátrzay pilnie Synu Koronny skąd tá iádowita gádziná [wojny domowe]/ y zárázliwa bestya się rodzi. KunWOb F4. Rozumieią [ludzie] o tey chorobie [gośćcu]/ iáko o nieiákiey bestiey/ ktorey kiedy się czego zábáży/ tedy iey potrzebá dodáć/ áby iákiey szkody nie vczyniłá. SykstCiepl 201. Hárdość przeklęta z tego Bogu nieprzyiacielem iest/ iż nader szuka wysokości: […] żadna ina rzecz znieść tey bestyey nieumie/ áni może ták łatwie/ iáko pokorá przy tákim posłuszeństwie. BirkNiedz 78. Dałbym połowę swey substáncyi, Bym iáko pozbył tey zły bestyi [podagry]. CompMed 388.

6.przen. »rodzaj naczynia do picia«: Piie ieden zá zdrowie Kieliszkiem, drugi Kielichem, trzeci czaszą, albo bestyią, wilkiem, zpełnić to, zdrowiu ciężka! MłodzKaz III, 71.